Tímarit lögfræðinga - 01.09.1995, Blaðsíða 7

Þessi ritgerð fjallar ekki um sundurleitni né sundurlyndi heldur um fjölræði.
Fjölræði er dreifing á valdi sem sundurleitni og sundurlyndi eru ekki. Það er ein
mynd valddreifingar. Þess vegna má kalla það lýðræðislegt á þeirri forsendu að
dreifing valds gangi yfirleitt í lýðræðisátt.
Fjölræði í ríki er sjálfstæði stofnana þess. I fjölræðisríki eru til að mynda
sjálfstæðir fjölmiðlar. Hvemig eiga þeir að vera sjálfstæðir? Þeir þurfa til dæmis
að vera óháðir valdhöfum þannig að ráðherra eða embættismaður geti ekki
komið í veg fyrir mikilsverðan fréttaflutning. Þeir þurfa líka að vera óháðir öðru
valdi en valdi valdhafanna, eins og öflugum fyrirtækjum eða hagsmunasamtök-
um. Þetta á auðvitað ekki að skilja svo að hvert einasta blað og útvarpsstöð
verði að vera laus undan slíkum áhrifum. Hugsunin er sú að fjölmiðlakerfið í
heild sé óháð, til dæmis með þeim hætti að frétt sem stöðvuð er á einum stað af
annarlegum hvötum eigi sæmilega greiða leið að einhverri annarri fréttastofu. í
fjölræðisnki eru líka sjálfstæðir háskólar, þar er sjálfstæð kirkja eða kirkjur og
sjálfstæð bókaútgáfa. Nú hef ég aðeins nefnt stofnanir sem tryggja málfrelsi og
trúfrelsi ef þær fá að vera sjálfstæðar. En í fjölræðisríki eru líka sjálfstæð at-
vinnufyrirtæki yfirleitt. Markaðskerfið sem hagfræðin fjallar um og skýrir er
prýðilegt dæmi um tjölræði á afmörkuðu sviði atvinnurekstrar. En það er mjög
mikilsvert að átta sig á að þetta efnahagskerfi er ekki eina dæmið og ekki held-
ur bezta dæmið um fjölræði. Kerfi vísinda og fræða er betra dæmi. Það er líka
eldra.
Hagfræðingurinn John Maynard Keynes skrifaði fyrir næstum sjötíu árum
bók gegn bæði frjálshyggju 19du aldar, sem setti svip á alla sígilda hagfræði,
og sameignarstefnu eða þjóðnýtingarstefnu sem átti eftir að reynast afar máttug
á 20stu öld.3 Þar boðaði hann hugsjónina um slíkt fjölræði. Samt nefndi hann
hana ekki neinu slíku nafni. Þessi hugsjón var frá hans sjónarmiði ný frjáls-
hyggja. Hún var frjálshyggja sem snerist ekki fyrst og fremst um frelsi einstakl-
inga til umsvifa, eins og frjálshyggja 19du aldar sem hefur verið vakin upp á
okkar dögum, heldur um sjálfstæði stofnana. Hann lét þess getið að hugmynd-
ina um sjálfstæði stofnana mætti sjá að verki á miðöldum áður en nútímahag-
kerfi varð til. Hann nefndi dæmi úr samtíma sínum um enskar stofnanir af því
tæi sem hann hefði í huga: háskólana, Englandsbanka, höfnina í London og
jafnvel brezku jámbrautirnar. Hefði hann skrifað þetta tíu ámm síðar - 1936 en
ekki 1926 - hefði hann áreiðanlega nefnt brezka útvarpið til viðbótar.
Eg nefni þetta dæmi af Keynes til þess eins að varpa ljósi á hugmyndina um
fjölræði, en ekki vegna þess að ég vilji boða hugmyndir hans, enda snúast þær
mest um efnahagsmál sem ég hef ekkert vit á. Mig langar til að nefna annað
dæmi af allt öðru tæi til að bregða birtu á hugmyndina. Orðið „fjölræði“ er ekki
almenningseign á Islandi, og stjórnmálamenn deila ekki svo að ég viti um kosti
3 John Maynard Keynes: „The End of Laissez Faire“ hjá William Ebenstein: Great Political
Thinkers, Holt, Rinehart and Winston, New York og vfðar 1951, 663-665.
193