Ægir - 01.09.1998, Blaðsíða 35

SAMLEIÐ MEÐ ÍSLENSKUM SJÁVARÚTVEGI
Jón Þ. Þór:
Þilskipaútgerð
Eyfirðinga á 19. öld
- 3. grein
/'síðustu greiu wn þilskipaútgerð Ey-
firðinga var sagt frá bcendaútgerð-
inni og saga hennar rakin fram um
1870. Þar kom fram, að þann aldar-
fjórðung eða svo, sem bcendaiítgerðin
stóð itieð blóma, voru hákarlaveiðar
helsta stoð þilskipaútgerðarinnar.
Bœndur brceddu lifrina sjálfir - flest-
ir heima á bcejunum við ófullkomnar
aðstceður - og seldu síðan kaupmönn-
um á Akureyri. Þeir fluttu lýsið út og
seldu með góðum hagnaði, en verð á
íslensku hákarlalýsi var hátt á 6. og
7. áratug 19. aldar og fór
hcekkandi allt frain undir
1870. Á þessu skeiði voru
hákarlaveiðar mun ltag-
kvœmari en þorskveiðar
og kom eittkum tvennt til.
í fyrsta lagi hið liáa verð
á lýsinu og mikil eftir-
spurn eftir þvt, og t öðru
lagi lítill framleiðslu-
kostnaður, en ólíkt því
sem gerðist við saltfisk-
verkun, þurfti lítinn
mannafla við lifrar-
brceðsluna og annar
kostnaður var hverfatidi lítill.
Um 1870 voru nánast öll þilskip,
sem haldið var út til hákarlaveiða við
Eyjafjörð, í eigu bænda. Þeir voru
flestir búsettir út með firði, í Höfða-
hverfi og Arnarneshreppi, á Árskógs-
strönd, í Hrísey og víðar. Engin skip
voru þá að fullu í eigu kaupmanna á
Akureyri, en sumir þeirra munu hafa
átt lítilsháttar hlutdeild í þilskipum. Á
8. og 9. áratug 19. aldar gjörbreyttist
þetta. Kaupmenn á Akureyri tóku að
eignast æ stærri hluti í þilskipunum,
síðan heilu skipin og útgerðin fluttist
að verulegu leyti til Akureyrar. Um
1890 var stór floti þilskipa gerður út
frá Akureyri og voru þau í eigu kaup-
manna og verslana í bænum. Eiginleg
útgerð bænda út með firði var að heita
mátti úr sögunni og skipin áttu flest
heimahöfn á Akureyri. Enn áttu þó
margir bændur hluti í þilskipum, á
móti verslunum, einstökum kaup-
mönnum og öðrum bæjarbúum. Á
u.þ.b. tveimur áratugum hafði dæmið
þannig snúist gjörsamlega við.
Ágóðinn af
hákarlaveiðunum minnkar
En hvernig gerðist þetta og hvers
vegna? Tveir fræðimenn hafa fjaliað
allnokkuð um þetta mál og er fróðlegt
að bera skoðanir þeirra saman. í
Skútuöldinni segir Gils Guðmunds-
son:
Þótt Eyfirðingar [þ.e. bcendur út með
Eyjafirði] hefðu mikinn hagnað af liá-
karlaútveginum í fyrstu, og það jaþivel
svo ríflegan, að skip fengust fullborguð á
tveimur árum, fór ágóðinn smám saman
minnkandi. Þrátt fyrir síaukið afla-
inagn, óx tilkosbiaður allur að því
skapi. Þá tók lýsi að lcekka í verði. Við
þetta bcettust harðindi, liafísavor og
aðrir erfiðleikar, sem sýndu mörgum út-
vegsbcendum í tvo heimana. Loks er
það ótalið, sem að líkindum olli mestu
um sölu hákarlaskipanna. Árið 1866
koniu verzlanirnar á Akureyri sér upp
stórum þillkomnari lifrarbrceðslu en
áður þekktist. Þótti brœðslan takast þar
betur en hjá bcendum í heimahúsum,
auk þess sem aðstaða til uppskipunar á
lifrinni var langbezt á Akureyri. Af
þessum sökum neyddust útvegsbcendur
smám saman til að afhenda verzlunun-
um lifrina óbrcedda. Notuðu kaupmenn
þessa aðstöðu frekiega til að halda verð-
inu niðri. Kom þar að lokum, að þeir ein-
ir grceddu verulega á hákarlaútgerðinni,
en hinir smcerri útvegsmenn börðust í
bökkum eða urðu fyrir tapi. Fyrir þessar
Um 1890 var stór floti þilskipa
gerður út frá Akureyri og voru þau
í eigu kaupmanna og verslana í
bœnum. Eiginleg útgerð bœnda út
með firði var að heita mátti úr
sögunni og skipin áttu fest
heimahöfh á Akureyri.
ÆGiIR 35