Fréttablaðið - 04.09.2010, Blaðsíða 40

40 4. september 2010 LAUGARDAGUR
J
ónas er nýkominn úr áttunda rann-
sóknarleiðangri sínum til Vestur-
heims, áttatíu og sex ára gamall. Með
óbilandi elju virðist honum vera að
takast það ætlunarverk sitt að finna
þar minjar um Þorfinn karlsefni og
Guðríði Þorbjarnardóttur. Staðurinn
sem líklegur er nefnist Sop‘s Arm
og er á Nýfundnalandi. „Ég rek mig eftir
sögunni,“ segir Jónas. „Reyni að feta slóð
Þorfinns og Guðríðar en vantar herslumun
ennþá til að geta bent á rústir af skála þeirra
og geta sagt að hér sé staðurinn þar sem þau
ætluðu að nema land.“
Hann kveðst hafa verið vel liðaður í leið-
angrinum í sumar og í raun ekkert hafa þurft
að gera sjálfur nema fylgjast með. „Með
mér voru fornleifafræðingarnir Bjarni F.
Einarsson og Þór Hjaltalín sem hafa báðir
farið með mér áður, hvor í sínu lagi. Svo var
sonur minn Kristján, stærðfræðiprófessor
við Háskóla Íslands nokkurskonar leiðang-
ursstjóri, keyrði bílinn, pantaði hótel og sá
um bókhaldið. Hann er að verða hálfgerður
fornleifafræðingur líka, sökum áhuga síns
á þessu verkefni og það er mér ómetanlegt.
Auk þess var með okkur fornleifafræðingur
frá Nýfundnalandi, safnvörður á þjóðminja-
safninu í St. John´s. Kevin McAleese heitir
hann.“
Fékk Íslendingasögurnar sjö ára
Jónas er Þingeyingur í ættir fram. Ólst upp
við sagnamenningu hjá afa sínum sem gaf
honum Íslendingasögurnar í sjö ára afmæl-
isgjöf. En hvað kom til að hann hellti sér í
Vesturheimsrannsóknir?
„Upphafið var í þeim dúr að ég var að
skrifa sögu Guðríðar Þorbjarnardóttur á
síðasta tug síðustu aldar. Þá reyndi ég að
fara á alla þá staði sem hún hafði verið á. Að
sjálfsögðu studdist ég við ritaðar heimildir,
meðal annars Grænlendingasögu og Eiríks-
sögu rauða. Þeim ber náttúrlega ekki saman.
Ég tel Eiríkssögu betur treystandi enda segir
hún meira frá Karlsefni og Guðríði. Höfund-
ar þessara sagna eru ókunnir en talið er að
þær séu skrifaðar á 13. öld,“ segir Jónas og
tekur blaðamann í sögutíma.
„Í Eiríkssögu segir frá því að Þorfinnur
karlsefni og Snorri Þorbrandsson, frændi
hans og félagi, sem farið höfðu kaupferðir
til Noregs, koma til Grænlands og hafa vet-
ursetu í Brattahlíð hjá Eiríki rauða. Þar var
einnig Guðríður Þorbjarnardóttir, ekkja eftir
Þorstein son Eiríks. Ástir tókust með þeim
Karlsefni og voru þau gefin saman í hjóna-
band um veturinn.
Leifur heppni Eiríksson hafði þá nýlega
fundið land lengra í vestri sem hann nefndi
Vínland. Var ákveðið að halda þangað frá
Grænlandi næsta sumar og nema þar land.
Farið var á þremur stórum skipum með fólk
og fénað undir forystu þeirra Karlsefnis og
Snorra. Siglt var með löndum til að forðast
hafvillur, norður með vesturströnd Græn-
lands og yfir til Baffinslands, síðan suður
með Labrador og áfram með austurströndu
Nýfundnalands, sem þeir töldu vera Vínland.
Leiðangurinn kemur þar í fjörð einn, það er
eyja í fjarðarmynninu og straumur með eyj-
unni. Þeir kalla hana Straumey og fjörðinn
Straumsfjörð. Þeir fara inn í þennan fjörð,
búast þar um og byggja skála.“
Fundu merkar minjar
Það var fyrir tveimur árum sem Jónas
kveðst hafa komið fyrst í Sop‘s Arm. „Mér
fannst staðurinn eiga vel við lýsingu sögunn-
ar, til dæmis eyjan. Ég hafði hvergi fundið
svona eyju við mynni fjarðar á austurströndu
Nýfundnalands. Við sigldum kringum hana
og sannreyndum að þar er mikill straumur.
Svo segir í sögunni: „Fjöll voru þar og fagurt
var þar um að litast.“ Það passaði líka. Long
Range Mountains liggja norður eftir landinu
og þarna er yndislega fallegt.“
Jónas segir norska fræðimanninn Helge
Ingstad hafa gefið gaum að kynlegum gryfj-
um við fjarðarbotninn í Sop‘s Arm er hann
var þar á ferð árið 1961. Hann hafi þekkt
slíkar gryfjur frá Noregi þar sem þær voru
notaðar í gamla daga til að veiða í hreindýr.
Þetta eru mikil mannvirki.
„Við Þór Hjaltalín fornleifafræðingur
gátum bara rétt litið á þessar gryfjur fyrir
tveimur árum en höfðum ekki leyfi til þess
að róta neitt í þeim. En ég ákvað þá að fara
vestur aftur og athuga þær betur. Það gerð-
um við nú í sumar, dvöldum í viku og telj-
um okkur hafa gert góða ferð. Við fundum
sex gryfjur við fjarðarbotninn. Þær hafa
verið grafnar þar sem hreindýrin fara um
vor og haust. Það er mikil tilviljun að ekki
skuli vera búið að eyðileggja þær. Nýlega
hafa verið lagðar tvær háspennulínur þvert
yfir svæðið. Gryfjurnar eru nokkrir metr-
ar í þvermál og svona þrír á dýpt. Fornleifa-
fræðingarnir grófu tvær þeirra alveg niður á
botn, gerðu ýmsar rannsóknir og tóku nokk-
ur sýni til aldursgreiningar. Þeir eru sann-
færðir um að þetta séu norskar gildrur.“
Síðan er eitt eftir sem mestu varðar, það
er að finna rústirnar af skálum landnáms-
manna að sögn Jónasar. „Mín kenning er
sú að Karlsefni og fylgdarlið hafi siglt inn í
fjarðarbotninn og byggt skála sína ekki langt
frá mynni ár sem þar rennur til sjávar. Það
var aðferð landnámsmanna á Íslandi, að sigla
inn eftir fjörðum og upp í ármynni,“ segir
hann.
Rigningarsuddi var einn daginn sem upp-
gröfturinn stóð yfir í sumar, og Jónas kveðst
hafa stungið upp á að fara í bíltúr að skyggn-
ast um eftir skálunum. „Rétt norðan við árós-
inn eru sæbrattar hlíðar, en svona 300 metr-
um norðar komum við að vík sem gengur inn
úr firðinum, einkar hlýlegri, og okkur kom
saman um að ef við hefðum verið í sporum
Þorfinns og föruneytis hefðum við sett okkur
þar niður. Við fundum meira að segja vatns-
mikinn bæjarlæk, sjálfsagt fullan af laxi,
sem féll niður í víkina. Í húsi einu þarna
nálægt hittum við konu sem sagði að bróðir
sinn ætti þetta land og hefði reist húsin sem
þar standa, en hann væri sem stendur vestur
í Alberta í Kanada að vinna fyrir fjölskyld-
unni og yrði fram í október. „Hann fann nú
eitthvað þegar hann var að grafa hérna og
geymir það einhvernsstaðar,“ sagði hún og
bætti við. „Svo held ég hann hafi fundið ein-
hverja steinahleðslu líka.““
Forvitinn að líta yfir
Sagan er orðin svo spennandi hjá Jónasi að
hann er spurður hvort hann ætli ekki að
drífa sig vestur aftur í haust að hitta bróð-
urinn. Hann hlær. „Ég hef verið að reyna
að ná í farsímanúmerið hans en það hefur
ekki gengið enn þá. En mínir menn verða að
fara aftur næsta vor og fá leyfi til að skoða
þennan stað nánar og finna út hvort þar eru
mannvistarleifar. Svo þurfa þeir að fá leyfi
til að grafa ef einhverjar líkur eru á slíku.“
Jónas efast um að hann fari með í næstu ferð.
„En þegar fræðingarnir verða búnir að finna
eitthvað þá verð ég forvitinn að líta yfir það,“
segir hann og brosir bjart. Hann er spurður
hvort svona bras kosti ekki mikið. „Jú, það er
auðvitað eins og hver annar óvitaskapur að
eyða öllu sínu sparifé í þetta. En ég hef feng-
ið góða styrki, þó það gangi auðvitað verr
núna í kreppunni. Svo tel ég að rannsóknirn-
ar muni verða samvinnuverkefni Kanada og
Íslands þegar þær komast betur á skrið.
Kanadamenn hafa mikinn áhuga á ferðum
norrænna manna á fyrri tíð og Kanada er
auðugt land. Ef tilgátur okkar reynast rétt-
ar verður um mjög merkilegan fund að ræða
því þá verður hægt að benda á rústir af skál-
anum og segja: Hér ól Guðríður Þorbjarnar-
dóttir soninn Snorra Karlsefnisson, fyrsta
Evrópumanninn sem fæddur er í Ameríku.“
Í leit að Vín-
landi hinu góða
Jónas Kristjánsson, fyrrverandi forstöðumaður Handritastofn-
unar, fann í sumar óræk merki um veru norrænna fornmanna í
Sop‘s Arm á Nýfundnalandi. Gunnþóra Gunnarsdóttir heimsótti
Jónas á Oddagötuna og fylgdi honum á kortinu vestur um haf.
LITAST UM Á VETTVANGI Mikill skógur er
í nágrenni Sop‘s Arm. MYNDIR/ÚR EINKASAFNI
Í EINNI HREINDÝRAGRYFJUNNI Bjarni F.
í essinu sínu.
JÓNAS KRISTJÁNSSON, FYRRVERANDI FORSTÖÐUMAÐUR HANDRITASTOFNUNAR „Þegar fræðingarnir verða
búnir að finna eitthvað verð ég forvitinn að líta yfir það.“ FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
LEIÐANGURSMENN Þór Hjaltalín fornleifafræðingur, Kevin McAleese fornleifafræðingur í St. Johns, Kristján Jónasson stærðfræð-
ingur, Bjarni F. Einarsson fornleifafræðingur og Jónas Kristjánsson handritafræðingur.
Bróðir Leifs heppna hét Þorsteinn og var
fyrri maður Guðríðar Þorbjarnardóttur. Hann
ætlaði að skoða landið sem bróðir hans hafði
fundið en villtist um haf innan eins og segir í
sögunni og kom aftur til Grænlands. Talsvert
síðar komu tveir kaupmenn til Grænlands,
Þorfinnur Karlsefni úr Skagafirði og Snorri
Þorfinnsson af Snæfellsnesi. Þetta er á 1.
tug 11. aldar. Þeir hafa vetursetu hjá Eiríki
rauða sem var höfðingi á Grænlandi og bjó í
Brattahlíð. Þá er Þorsteinn sonur hans dáinn
og Guðríður orðin ekkja en er í Brattahlíð
hjá tengdaföður sínum. Þar kynnast hún og
Þorfinnur og gifta sig um vorið, sennilega í
Þjóðhildarkirkju. Þennan sama vetur kemur
upp sú hugmynd hjá þeim og fleirum að fara
til Vínlands og nema þar land. Þrjú skip fara
með fólk og fénað. Sagan segir að leiðangur-
inn hafi farið norður með vesturströnd Græn-
lands og síðan til lands vestan við þar sem
voru hellur miklar og þau kölluðu Helluland,
nú kallað Baffinsland. Hann siglir suður með
austurströndinni og kemur að skógivöxnu
landi sem hann kallar Markland, sem sagt
skógarland, það er talið hafa verið sunnarlega
á Labrador.
Síðan skilur leiðir hjá söguskýrendum.
Sumir láta þennan flokk fara austur með
Nýfundnalandi en flestir láta hann sigla
gegnum Strait of Belle Isle eða Fagureyjar-
sund. Langflestir telja hann hafa farið til New
Brunswick og alla leið til Bandaríkjanna.
➜ AF MUNNI JÓNASAR