Fréttablaðið - 04.09.2010, Blaðsíða 30

30 4. september 2010 LAUGARDAGUR
Í
hugmyndum Strætó bs. er gert
ráð fyrir að BSÍ taki við hlutverki
Hlemms sem skipti- og endastöð.
Einar Kristjánsson, sviðsstjóri þjón-
ustusviðs Strætós, kynnti hugmynd-
ir fyrirtækisins á fundi umhverfis-
og samgönguráðs borgarinnar á þriðjudag
ásamt fulltrúa VSÓ ráðgjafar, en verkfræði-
stofan kannaði hagkvæmni þess að færa
starfsemi Strætós. Þá verður, samkvæmt
hugmyndunum, akstri stórra strætisvagna
um miðborg Reykjavíkur hætt og við taka
tíðari ferðir minni vagna.
Samkvæmt Karli Sigurðssyni, borgarfull-
trúa Besta flokksins og formanni umhverf-
is- og samgönguráðs Reykjavíkur, hefur
hugmyndunum verið mjög vel tekið innan
ráðsins. Strætó bs. mun vinna áfram að mál-
inu, meðal annars með þeim hætti að fara í
kostnaðaráætlun og mögulegar samninga-
viðræður við Kynnisferðir sem eiga BSÍ.
Umsvifin minnkað
Stefán Pálsson sagnfræðingur, sem hefur
kynnt sér sögu Hlemmssvæðisins rækilega,
segir umsvifin í strætóhúsinu á Hlemmi
hafa minnkað jafnt og þétt frá því húsið var
formlega tekið í notkun 1.
september árið 1978.
„Á tímabili voru þarna
búðir og sjoppur og ýmiss
konar rekstur, til dæmis
ljósmyndastofa og annað
slíkt, en núna síðustu
árin er lítið eftir. Í seinni
tíð hefur fólk jafnvel átt í
erfiðleikum með að kom-
ast á klósettið þarna,
sem helgast sennilega af
því að ákveðið hefur verið að varna því að
ógæfumenn hefðu þarna aðsetur. Á tímabili
hýsti húsið líka hluta af sýningarkosti Nátt-
úrugripasafnsins, sem hafði aðsetur í húsinu
við hliðina á. Ísbjarnarhömum og fleira var
komið út í glugga á Hlemmi,“ segir Stefán.
Snemma samgöngumiðstöð
Stefán rekur hlutverk Hlemmssvæðisins
sem nokkurs konar samgöngumiðstöðvar
allt til aldamótanna 1900 eða þar um bil.
„Þetta svæði markaði mjög lengi ákveð-
in endamörk bæjarins. Þegar fólk hélt upp
á þjóðhátíðir eða tyllidaga á þeim tíma var
gjarnan gengið í skrúðgöngum upp að Rauð-
ará, sem þá var fyrir utan Reykjavík. Á
ofanverðri nítjándu öld var svo settur brúar-
stubbur yfir Rauðarána, um það bil á núver-
andi gatnamótum Rauðarárstígs og Lauga-
vegar. Vegna þess hversu klossuð brúin var
var henni gefið þetta fremur óvirðulega
heiti, Hlemmur, og af því dregur svæðið
nafn sitt.“
Snemma á öldinni var komið fyrir vatns-
þró til að brynna hestum á Hlemmi og hesta-
gerði fylgdi fljótlega í kjölfarið. Reykvík-
ingar sem borguðu fyrir að hafa hesta sína
á beit í Laugarnesinu gátu svo nálgast hest-
ana sína á Hlemmi. „Segja má að Hlemmur
verði upphaflega að samgöngumiðstöð í
gegnum hestana. Þá töluðu menn jöfnum
höndum um að fara inn að Hlemmi og inn
að vatnsþró,“ segir Stefán. „Og vegna stað-
setningarinnar sem hálfgerðra endimarka
byggðar í Reykjavík þá verður Hlemmur
endastöð á leið 1 strax þegar Strætisvagn-
ar Reykjavíkur hf. taka til starfa árið 1931.
Þá er svæðið orðið eins konar þjóðvega-
miðstöð. Þarna ná menn í hestana sína og
þarna stoppar strætó og svo vindur þetta
upp á sig.“
Mistök að loka Keisaranum
Fyrir sléttri öld, árið 1910, var gamla gas-
stöðin við Hlemm, sem Megas söng um eins
og frægt er orðið, tekin í notkun á þeim stað
sem Lögreglustöðin stendur nú.
„Fólk tengir Hlemm snemma við útigangs-
menn og róna, og ein skemmtileg tilgáta
segir að það megi rekja til gasstöðvarinnar.
Gasframleiðslan fór þannig fram að að gasið
var unnið úr sérstökum kolum með því að
hita þau upp í stórum ofnum. Þarna fékk úti-
gangsfólkið að vera og njóta hitans frá ofn-
unum, auk þess að fá að nýta sturtur sem
starfsfólk gasstöðvarinnar hafði til umráða
og fleira í þeim dúr. Einnig spilar þar inn í
að á þessum slóðum voru starfræktir barir
sem þóttu ekki par fínir allt frá því í upp-
hafi tuttugustu aldar. Sá þráður hélst í raun
nokkuð óslitinn allt þar til menn álpuðust til
að loka barnum Keisaranum undir lok aldar-
innar. Svo urðu margir voðalega hissa þegar
rónarnir dúkkuðu upp á Kaffi Austurstræti
eftir lokun Keisarans,“ segir Stefán.
Það er alltaf hlýtt á Hlemmi
Ef tillögur Strætó bs. ná fram að ganga tekur BSÍ innan tíðar við hlutverki Hlemms sem skipti- og endastöð strætó. Kjartan Guð-
mundsson ræddi við sagnfræðinginn Stefán Pálsson og kynnti sér langa sögu samgöngumiðstöðvarinnar við Hlemmtorgið.
AFDREP Ungt fólk hefur löngum safnast saman á
Hlemmi, eins og þessar snótir gerðu árið 2006.
FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
SAMGÖNGUMIÐSTÖÐ Svona var umhorfs á svæðinu í kringum Hlemm árið 1981. Gunnar Hansson arkitekt hannaði áningarstöð Strætisvagna Reykjavíkur og hlaut
fyrir það verk menningarverðlaun DV árið 1979. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
BEÐIÐ EFTIR STRÆTÓ Hlemmur gærdagsins, skjól gegn veðri og vindum eins og svo oft áður.
FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
STEFÁN PÁLSSON
Hlemmur hefur lengi verið yrkisefni íslenskra listamanna og
má segja að Megas hafi verið öðrum iðnari við að minnast á
Hlemmtorgið í verkum sínum, enda ólst hann upp í nágrenni
samgöngumiðstöðvarinnar. Gamla gasstöðin við Hlemm
af plötunni Fram og aftur blindgötuna er ef til vill gleggsta
dæmið, en auk þess getur Megas Hlemms meðal annars
í lögum á borð við Lóa Lóa, Birta Birta, Plastpokablús og
óbeint í einu vinsælasta lagi sínu, Reykjavíkurnætur.
Einnig söng Rúnar Þór Pétursson um Hlemm í samnefndu
upphafslagi á plötu sinni Auga í vegg frá árinu 1985 og Von-
brigði söng um Hemma Hlemmmellu á endurkomuplötu sinni
Eðli annarra árið 2004. Ekki má svo gleyma pönksveitinni Tony
Blair sem gaf út lagið Alltaf hlýtt á Hlemmi og hljómsveitina Hús-
karla í óskilum sem sendi frá sér plötuna Hlemmur – Hlíðarendi
árið 2008.
Gamla gasstöðin við Hlemm kemur einnig við sögu í Grafarþögn,
skáldsögu Arnalds Indriðasonar og fleiri bókum, þar á meðal
Beðið eftir strætó eftir Pál Kristinn Pálsson, Leið 12
Hlemmur – Fell eftir Hafliða Vilhelmsson og Hjart-
að býr enn í helli sínum eftir Guðberg Bergsson.
Þá gerði Ólafur Sveinsson heimildarmyndina
Hlemmur árið 2001, en í henni er fylgt eftir
ógæfufólki í Reykjavík sem eyðir drjúgum tíma
dagsins á Hlemmi. Sigur Rós samdi tónlistina
við myndina, sem hlaut góðar viðtökur.
„ÉG HEF BEÐIÐ HÉR Á HLEMMINUM EFTIR ÞÉR“
Á árunum í kringum 1980 var Hlemmur
vinsæll áfangastaður unglinga sem gjarnan
leituðu skjóls undan veðrum og vindum
í strætóhúsinu. Einn þeirra var Jón Gnarr,
borgarstjóri Reykjavíkur, sem hefur í smíðum
annað bindi æviminninga sinna, en í því
hefur hann í hyggju að fjalla um árin á
Hlemmi. Því mætti túlka það sem nokkurs
konar föðurmorð í fræðunum ef Hlemmur
hættir sem strætómiðstöð meðan Jón er á
vakt, en í viðtali við Fréttablaðið þegar hann
tók við embætti minntist hann þessara ára
með talsverðri hlýju. Meðal annars tiltók Jón
að hann vildi beita sér fyrir því að hannað
yrði nokkurs konar minningahorn á Hlemmi,
þar sem menning þessara ára yrði endur-
sköpuð að einhverju leyti með ljósmyndum,
veggjakroti og fleiru í þeim dúr. „Ég hef
áhuga á því að gera svona alþýðumenningu
hátt undir höfði, stöðum sem höfðu afger-
andi áhrif á mótun okkar, því þeir eiga til að
gleymast,“ sagði Jón Gnarr.
AÐSETUR BORGARSTJÓRA
PÖNK Jón Gnarr ásamt fleiri ungpönkurum á
Hlemmi í kringum 1980.