Fréttablaðið - 27.11.2010, Blaðsíða 32

32 27. nóvember 2010 LAUGARDAGUR
Í
skáldsögu Kristínar kynnumst
við Ljósu, hreppstjóradóttur í
Suðursveit, undir lok 19. aldar.
Hún er lífsglöð og listhneigð
en dekruð af hinum kvensama
föður sínum. Hún fær ekki
þann sem hún elskar, giftist öðrum,
eignast fimm börn, býr manni sínum
fallegt heimili og lifir eðlilegu lífi. En
smám saman hremmir geðhvarfasýk-
in hana og undir lok ævi sinnar er hún
meira eða minna á valdi hennar; hún
tapar tengslum við veruleikann, er úr
leik meðal sveitunganna, vinalaus og
fjölskyldan útkeyrð og tætt.
Bókin hefur verið lengi í vinnslu,
hjartnær tvo áratugi, og byggir á ævi
ömmu Kristínar og nöfnu sem hún
vissi lengst af lítið um.
„Ég hef ekki farið leynt með það að
geðhvarfasýki er til í minni fjölskyldu.
Amma mín í föðurætt bjó í Suðursveit
og var með þennan sjúkdóm. Ég vissi
hins vegar lítið um ömmu, það var ekki
talað um hana heima. Þegar faðir minn
dó 1991 fór ég að hugsa meira um þessi
mál og mínar rætur. Það lagðist á mig
einhver sótthitakennd löngun til að vita
enn meira um þessa konu. Mig langaði
að skilja hver hún var og hvernig líf
hennar hafði verið.“
Ekki rædd innan fjölskyldunnar
Árið 1995 brá Kristín á það ráð að fara
austur í Suðursveit vopnuð upptöku-
tæki og hafa uppi á fólki sem mundi
eftir ömmu hennar. Þar hitti hún líka
frændfólk sitt.
„Það var nógu langt um liðið til að
fólk var reiðubúið til að opna sig um
þessa atburði og þarna fékk ég sögur
sem ég hafði ekki grænan grun um að
hefðu gerst. Í framhaldinu fór sú hug-
mynd að gerjast í höfðinu á mér að
skrifa um þetta bók. Ég var í fyrstu
svolítið hrædd um að þetta væri efni
sem fólki þætti engin ástæða til að gera
skil. En ég lagðist í miklar rannsókn-
ir og eftir því sem á leið kom betur og
betur í ljós hvað þessi sjúkdómur hefur
verið stór hluti af lífi Íslendinga í gegn-
um tíðina. Og mér fannst fjandakorn-
ið að það mætti alveg koma út svona
bók.“
Kristín gerði skyldmennum sínum
grein fyrir því að hún hygðist skrifa
bók, sem byggði á ævi ömmu þeirra.
„Sumir tóku því með fyrirvara, að
minnsta kosti í blábyrjun. Og það fór í
gang ferli innan fjölskyldunnar, þarna
var verið að opna á sögu sem hafði
legið í þagnargildi í rúmlega hálfa öld.
En ég gerði þetta fyrir opnum tjöldum
og það hefur verið mjög gott að eiga
skyldmennin að. Ég hef nú þegar feng-
ið viðbrögð frá fjölskyldu minni við
bókinni og þau hafa verið afskaplega
góð, sem gleður mig mikið.“
Uppi á röngum tíma
Þegar Kristín fór austur í Suðursveit
komst hún að því í fyrsta skipti hversu
langt leidd af sjúkdómnum amma
hennar var.
„Það voru allir hræddir við hana
eftir að hún veiktist,“ segir hún.
„Sumir mundu eftir sögum af henni
frískri. Þá var jafnan leitað til hennar
eftir ráðum þegar haldnar voru veislur,
hún hafði jú verið í Kvennaskólanum í
Reykjavík. Það töluðu allir um hvað
hún hefði verið myndarleg. Einn sagði
mér að hún hefði saumað á sig ferm-
ingarfötin; annar sagði mér frá ullar-
brók sem hún prjónaði og hann klæjaði
alltaf undan.
Menn sögðu að hún hefði verið uppi
röngum tíma. Hefði hún lifað í dag
hefði sjúkdómnum án efa verið hald-
ið niðri. Hún var ábyggilega mjög list-
feng og ég er sannfærð um að hún væri
hönnuður eða tónlistarkona eða eitt-
hvað í þá áttina.
En fólk mundi líka eftir köstunum;
þegar hún reið berbakt út á sandana
og var þá alltaf á leið út í heim, eða
heim til pápa síns þótt hann væri löngu
dáinn.“
Sett í fjárkró eða útihúsin
Síðustu ár ævi sinnar var amma Krist-
ínar svo illa haldin af sjúkdómnum að
hún var höfð í fjárkró eða búri þegar
verstu köstin gengu yfir.
„Fyrir 1950 komu engin lyf að gagni
við þessum sjúkdómi, fólki var bara
gefið slævandi svo það róaðist og sofn-
aði. Þegar verst lét var það sett í dára-
kistur, eins og þessi búr voru kölluð.
Ég fór víðar um landið og talaði við
fólk sem kannaðist við þau. Það er sér-
kapítuli út af fyrir sig að þessar kist-
ur er hvergi að finna í dag. Ég talaði
við gamlan mann, fæddan 1900, og lét
hann lýsa fyrir mér dárakistu í smá-
atriðum og naga mig enn í handabök-
in að hafa ekki teiknað hana upp eftir
honum. Ég hef séð mynd af svona grip
frá Danmörku. Það hefur ekki verið
algengt hér heima að þær væru svo
fínar, þar sem menn notuðu það timb-
ur sem til var. Þessu var lýst fyrir mér
ýmist sem eins konar fjárkró eða bara
búri.“
Það var líka algengt að fólk væri haft
í útihúsum, bundið á básana eins og
dýrin, því þá heyrðust hrópin síður.
„Þetta var ekki gert af illsku, held-
ur voru þetta voru örþrifaráð. Allir
sem ég ræddi við töluðu til dæmis um
hvað hann afi minn hefði verið mikill
úrvalsmaður og gert hvað hann gat.
Auðvitað var þetta ekki auðvelt og
minnir mann á hvað geðhvarfasýkin
getur verið skæður sjúkdómur, sér-
staklega þegar engin meðferð var til
við henni. Hún hrjáði ekki aðeins þá
sem hún lagðist á heldur gat hún hald-
ið heilu fjölskyldunum í heljargreipum
svo áratugum skipti.“
Skáldverk eða ævisaga?
Sú spurning vaknar að hve miklu leyti
Ljósa er saga ömmu Kristínar og að
hve miklu leyti skáldverk.
„Þetta er skáldsaga. Þegar ég hafði
unnið undirbúningsvinnuna, losaði ég
mig frá ömmu eins og ég gat. Ekkert
af börnum Ljósu eru börn ömmu minn-
ar, ekki heldur maðurinn hennar nema
að litlu leyti. Pápi, faðir Ljósu, dreg-
ur hins vegar sterkan dám af langafa
mínum. Hann var líka svo sterkur kar-
akter og skein alls staðar í gegn þegar
ég ræddi við fólk. Hann var þjóðsagna-
persóna, dálítill refur og klár karl,
hreppstjóri og hómópati sem ferðað-
ist um sveitir og læknaði bæði menn
og dýr og átti börn út um allar trissur,
sem langamma ól mörg hver upp. Ég
komst ekki fram hjá honum, enda held
ég líka að hann hafi átt svo sterkan
þátt í því að móta Ljósu.
Það voru allir hræddir við hana
Skáldsagan Ljósa eftir Kristínu Steinsdóttur fjallar um harmræn hlutskipti konu sem þjáist af geðhvarfasýki á tímum sem buðu
hvorki upp á meðferð né skilning á þessum erfiða sjúkdómi. Titilpersónuna byggir Kristín á ömmu sinni sem var alvarlega veik
og lokuð í búri þegar verstu köstin riðu yfir. Örlög hennar lágu í þagnargildi í yfir hálfa öld, sagði Kristín Bergsteini Sigurðssyni.
KRISTÍN STEINSDÓTTIR Geðhvarfasýkin gat haldið heilu fjölskyldunum í heljargreipum svo áratugum skipti eins og sagan af Ljósu vitnar um. FRÉTTABLAÐIÐ/VILHELM
Einn af vendipunktunum í lífi
Ljósu er þegar hún fer út í fjárhús
og sker nokkrar ær. Eftir það er
smíðuð utan um hana dárakista.
Gagnrýnendur hafa minnst á þetta
sem snjalla tilvísun í Sjálfstætt
fólk eftir Halldór Laxness, þar sem
Rósa, kona Bjarts í Sumarhúsum,
sker kind. Kristín þekkti auðvitað
Sjálfstætt fólk en velti þessu atviki
ekki mikið fyrir sér þegar hún
skrifaði bókina. Hún hefur hins
pælt meira í því eftir að henni var
bent á þetta.
„Þegar ég kom austur var mér
sagt frá því að amma mín skar nokkrar ær,“ segir Kristín. „Menn voru ekki sammála
um hvort þær voru fjórar eða fimm en þetta gerðist sannarlega og eftir það var smíð-
að yfir hana. Þetta var slíkur örlagavaldur í lífi hennar að ég gat ekki sleppt því. Þetta
gerðist upp úr 1930.
Halldór Laxness hafði ferðast mikið fyrir austan, eins og má lesa um meðal annars
í Dagleið á fjöllum. Hann tók fólk tali og margt af því rataði í bækurnar hans, eins
og þekkt er. Sjálfstætt fólk, Landnámsmaður Íslands, er í minni bók uppi í hillu eftir
uppkasti frá 1932.
Þegar mér var bent á líkindin með þessu atviki og Rósu sem sker kindina hugsaði
ég með mér: Getur verið að Halldór hafi heyrt þessa sögu af ömmu á sínum tíma og
ákveðið að nota hana? Er þá verknaður ömmu kveikjan að kindardrápi Rósu? Bara til
umhugsunar. Og sé svo er málið komið í dálítið skemmtilegan hring.“
LJÓSA OG RÓSA SÓTTAR Í SAMA BRUNN?
Ljósa hefur mjög sterka drætti frá
ömmu minni en líka aðra drætti. Ég
losaði mig vel frá henni með því að
fara til útlanda og skrifa bókina, var
langa stund í Berlín og Rómaborg. Ég
hugsaði með mér: Ég set þessa bók
niður í Suðursveit en þetta er skáld-
saga sem fjallar um konu sem lendir í
ámóta atvikum og amma. Ég er hvorki
að skrifa ævisögu ömmu né sögu minn-
ar eigin fjölskyldu og það veitti mér
ákveðið frelsi.“
Kristín byrjaði að vinna að bókinni
snemma á tíunda áratugnum. Hvers
vegna kom hún ekki fyrr út?
„Það kemur ýmislegt til. Ég hef til
dæmis alltaf verið með margt í takinu
í einu. En ég skal líka alveg viðurkenna
það að það var ákveðinn beygur í mér.
Ég hef lengi skrifað fyrir börn og það
er ekki auðvelt að stökkva sisona á
milli bókmenntagreina þegar maður
hefur verið í einni og sömu greininni
lengi. Ég þurfti dálítið að berjast fyrir
því að verða „fullorðinshöfundur“.
Þegar ég hafði gefið út tvær fullorð-
insbækur, sem fengu báðar firnagóðar
móttökur, hugsaði ég með mér að nú
hlyti ég að geta tekið þennan slag.
En þetta var líka þung bók að skrifa
og lagðist á mig, ég skaut því inn einni
barnabók á milli, til að hressa mig við,
Hetjum, sem kom út í fyrra. En svo
setti ég í gírinn, fór til Berlínar og
þar vorum við Ljósa saman í nokkra
mánuði þar til bókin var klár.“
Tvö ný verk í vinnslu
En hvað með framhaldið, hefur Kristín
hugsað sér að verða fullorðinshöfund-
ur héðan í frá?
„Ég hef reyndar alltaf sagt að þegar
maður skrifar fyrir börn skrifar
maður líka fyrir fullorðna. En ég dreg
enga dul á það að ég er með tvö verk í
takinu og bæði ætluð fullorðnum. Það
er gott að festast ekki í einhverju og
flakka á milli greina. Ég hef skrifað
mun minna fyrir þennan hóp en hinn
og ætla að leyfa mér að hlúa aðeins að
honum. Annars held ég að þegar maður
er kominn á minn aldur, og yfirleitt,
eigi maður bara að skrifa um það sem
mann langar til.“
En ég lagð-
ist í miklar
rannsóknir
og eftir því
sem á leið
kom betur
og betur í
ljós hvað
þessi sjúk-
dómur hefur
verið stór
hluti af lífi
Íslendinga
í gegnum
tíðina. Og
mér fannst
fjandakorn-
ið að það
mætti alveg
koma út
svona bók.