Morgunblaðið - 28.03.2009, Blaðsíða 51

Menning 51FÓLK
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. MARS 2009
Bergþóra Jónsdóttir
Ég var að lesa sögu fyrirfrænda litla, tveggja árahnokka sem elskar bæk-
urnar sínar, þegar ég sá út undan
mér orðasamband sem ég ákvað að
hlífa stráksa við. Í stað þess að segja
„… en brúin var í sundur“ sagði ég:
„en brúin var brotin“.
Nær svefni en vöku þeytti hann
sænginni ofan af sér og leiðrétti mig
pirraður og allt að því höstugur:
„Hún er ekki brotin, hún er í sund-
ur.“
Það er auðvitað flónska að
ímynda sér að það sé einhver þörf á
því að hlífa börnum við skrýtnum
hlutum í móðurmálinu. Þau læra það
einmitt með því að taka glímuna við
orðin, orð af orði. Það er nefnilega
ekki nauðsynlegt að skilja allt strax
sem maður kann og veit að er rétt.
Og jafnvel á fullorðinsárum er enn
stigið og glíman við skilning á orð-
unum þreytt af engu minni ákefð.
  
Ég man enn eftir orðum frá þvíég var krakki sem ég burðaðist
með árum saman í leit að merkingu.
Mýsnar í skítuga kofanum hennar
Lötu Grétu lifðu „bílífi“. Orðið var
heillandi og fallegt, og þetta bílífi
hlaut að vera gott, því mýsnar á
myndinni voru sællegar.
Í kvæðinu skemmtilega hans Páls
J. Árdal, En hvað það var skrýtið,
var amma, sem var að skera
„sköku“. Skaka var bersýnilega ekki
sú misritun sem hefði getað verið,
því orðið „kaka“ í næstu línu eyddi
þeim grunsemdum, og „bökur“ voru
ekki komnar í tísku á þeim árum.
Skaka, skaka, ekki var það kaka, en
amma skekur sig meðan hún sker
köku … þannig hlaut það að vera.
Skaka og bílífi valda mér engu hug-
arangri í dag. Þau eru góð og gild
bæði, hafa skiljanlega merkingu og
eru falleg.
  
Þau valda mér meira hugarangrisum orðin sem búin eru til í
dag, að því er virðist til höfuðs allri
máltilfinningu. Hvað þýðir til dæmis
að eitthvað sé „ætlað“? „… í bílnum
voru ætluð fíkniefni“, segir í skýrslu
lögreglu. Vissulega skil ég hvað við
er átt, en skil ekki hvernig ein-
hverjum gat dottið í hug að búa til
svo ljóta orðleysu um það sem hægt
er að segja miklu betur og á auð-
skiljanlegri máta. Leiki einhver vafi
á fáránleikanum, þá tekur hann á
sig miklar furðumyndir í öðru sam-
hengi þegar kona gengur með ætl-
aða dóttur, samlokan er ætluð
rækjusamloka, kettlingurinn er ætl-
að fress og pappírarnir eru ætlaðir
peningar.
Í viðskiptalífinu er vísitala ný-
yrðasmíðinnar sérstaklega há um
þessar mundir, enda um óvenju-
margt að tala. „Lánarammi“ er til að
mynda orð sem gælir við hugar-
flugið. Er þar átt við lánamöguleika,
lánsvilyrði eða jafnvel lánsloforð?
Eða er það kannski lánsrammi, lán-
aður rammi, lánaumgjörð, brúnt
gjaldkeraumslag, ferkantað lán,
rammi fyrir lán sem fara vel á stofu-
vegg, lán Þormóðs ramma?
  
Það er lán út af fyrir sig hvað orðeru misjafnlega lánleg, sér-
staklega fyrir fólk sem hefur gaman
af að velta þeim fyrir sér. Ég er
nokkuð viss um að það sem er dísætt
er sætara en sætt, en ísúrt minna
súrt en súrt. Ég finn ekki forliðina dí
og í í orðabókinni minni, en tel mig
vita þetta af hálfrar aldar kynnum
mínum af málinu. Ég er samt ekki
viss um að sá kallist smeygilegur
sem er örlítið lymskulegri en sá sem
er ísmeygilegur.
Í kosningu um fallegustu orðin í
íslenskri tungu á netinu í fyrra slóg-
ust tvö orð um efsta sætið. Annað
þeirra var „kærleikur“ enda hefur
það þá merkingu sem allir vilja lifa í.
Hitt var „dalalæða“ sem mér finnst
bæði fallegt að merkingu – dalalæð-
an er óhemju falleg þegar hún legg-
ur sig yfir íslenskan fjörð að sumri
og lyftir fjöllunum frá jörðu. En orð-
ið þarf ekki merkingu, hljómfallið
eitt segir það sem segja þarf um
mýktina og dulúðina, það er eins og
tónlist.
  
Ég vildi óska að þeir sem búa tilorð hugleiði vel merkingu
þeirra, gerð og hljóðan áður en þeir
sleppa þeim lausum og fullvissi sig
um að þau hafi burðuga vængi.
begga@mbl.is
Af ísúrum orðum
og ætluðum
» Leiki vafi á fárán-leikanum, þá tekur
hann á sig furðumyndir
í öðru samhengi þegar
kona gengur með ætl-
aða dóttur …
Morgunblaðið/Kristinn
Íslensk tunga Uppáhaldsorð Dóra DNA er raggeit.
AF LISTUM