Morgunblaðið - 21.06.2009, Blaðsíða 4

4 FréttirVIKUSPEGILL
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. JÚNÍ 2009
ostur
Ríkur af mysupróteinum
Bra
gðg
óð
nýju
ng
9%
aðeins
Prófaðu nýja braðgóða Fjörostinn,
fituminnsta kostinn í ostaúrvali dagsins.
Eftir Orra Pál Ormarsson
orri@mbl.is
M
ikil fjárfesting hefur farið fram í
sjávarútvegi á umliðnum árum
með tilheyrandi lántöku. Svo sem
gefur að skilja verða lántakendur
að leggja fram veð til tryggingar.
Hvaða reglur skyldu gilda þar um? Getur afla-
hlutdeild ein og sér t.d. verið sjálfstætt andlag veð-
réttar, eins og það heitir á lagamáli?
Svo er ekki. Aflahlutdeild verður ekki veðsett
sérstaklega, aðeins með fiskiskipunum sem hún
fylgir. Í 4. mgr. 3. gr. laga um samningsveð kemur
fram sú regla að eigi sé heimilt að veðsetja réttindi
til nýtingar í atvinnurekstri, sem skráð eru opin-
berri skráningu á tiltekið fjárverðmæti og stjórn-
völd úthluta lögum samkvæmt, t.d. aflahlutdeild
fiskiskips og greiðslumark bújarðar. Hafi fjár-
verðmæti það, sem réttindin eru skráð á, verið veð-
sett er eiganda þess óheimilt að skilja réttindin frá
fjárverðmætinu nema með þinglýstu samþykki
þeirra sem veðréttindi eiga í viðkomandi fjár-
verðmæti.
Af þessari reglu leiðir í fyrsta lagi, að því er fram
kemur í Veðrétti eftir Þorgeir Örlygsson frá árinu
2002, að óheimilt er að veðsetja aflahlutdeild þótt
aðilaskipti geti orðið að henni með öðrum hætti
samkvæmt ákvæðum laga eða reglugerða. Hún
getur m.ö.o. ekki verið sjálfstætt andlag veðréttar.
Í öðru lagi kemur fram sú regla að hafi fiskiskip
verið veðsett sé eiganda þess óheimilt á gildistíma
veðsetningar að skilja aflahlutdeildina frá skipinu
nema fyrir liggi þinglýst samþykki veðhafa. Varðar
það refsingu með sama hætti og skilasvik nema
þyngri refsing liggi við samkvæmt öðrum laga-
ákvæðum.
Í 4. mgr. 3. gr. laga um samningsveð er skír-
skotað til réttinda til nýtingar í atvinnurekstri sem
stjórnvöld úthluta lögum samkvæmt. Hvað afla-
hlutdeild fiskiskipa varðar er með þessu orðalagi
m.a. verið að leggja áherslu á það viðhorf löggjaf-
ans, sem fram kemur í 1. gr. laga um stjórn fisk-
veiða frá 1990, að nytjastofnar á Íslandsmiðum séu
sameign íslensku þjóðarinnar og að úthlutun veiði-
heimilda samkvæmt þeim lögum myndi ekki eign-
arrétt eða óafturkallanlegt forræði einstakra aðila
yfir veiðiheimildunum. Með þessu er væntanlega
verið að leggja áherslu á, að veiðiheimildirnar feli
fyrst og fremst í sér takmarkaðan og tímabundinn
nýtingarrétt og að ákvæði laganna feli ekki í sér
breytingu á eðli og inntaki þess réttar.
Þá er í skýringum við 4. mgr. 3. gr. tekið fram að
sá sem taki veðrétt í fiskiskipi taki með sama hætti
og eigandi skipsins þá áhættu, að hin úthlutuðu
nýtingarréttindi (aflahlutdeildin) verði skert vegna
almennra ráðstafana ríkisvaldsins eða þau jafnvel
afnumin á gildistíma veðsamningsins. Þar kemur
einnig fram að 4. mgr. 3. gr. sé ekki ætlað að hefta
svigrúm löggjafans til slíkra almennra ráðstafana,
þannig að leitt geti af bótaskyldu ríkissjóðs, hvorki
gagnvart eigendum fiskiskipa né heldur gagnvart
þeim sem öðlast hafa takmörkuð réttindi yfir slík-
um verðmætum.
Nú stendur einmitt til að grípa til ráðstafana af
þessu tagi, þ.e. fyrna kvóta á tuttugu ára tímabili.
Þar með mun íslenska ríkið leysa til sín réttindi
sem eru með óbeinum hætti veðsett gegnum fiski-
skipin sem þau fylgja. Bent hefur verið á, að við
þetta vakni vanefndarákvæði af ýmsu tagi þar sem
verðmæti kvótans rýrnar. Í raun má líkja þessu við
að atvinnutækið sjálft, skipið, laskist og glati þar
með verðgildi sínu að hluta.
Dæmi eru um að lánastofnanir hafi lánað útgerð-
um umfram verðmæti skipa en samt með veði í
þeim. Skipin séu m.ö.o. veðsett umfram raunveru-
leg verðmæti þeirra. Mismunurinn liggur í afla-
hlutdeildinni en í henni eru vitaskuld veruleg verð-
mæti fólgin.
Gefum okkur að útgerð, sem gerir út eitt skip
með kvóta, fari á hliðina. Viðkomandi lánastofnun
leysir þá veðandlagið, skipið, til sín og líka afla-
hlutdeildina enda fylgir hún skipinu. Til að breyta
veðinu í lausafé getur lánastofnunin annars vegar
selt skipið og aflahlutdeildina saman eða hvort í
sínu lagi, þar sem ekkert veð hvílir lengur á skip-
inu. Nema hún vilji ráða sér áhöfn. Þetta þýðir
væntanlega að íslenskar lánastofnanir hafa hald-
bæra tryggingu fyrir útlánum sínum til útgerð-
arfélaga. Það gæti breyst komi til fyrningar kvóta.
Lán í óláni?
 Aflahlutdeild verður aðeins veðsett með skipunum sem hún fylgir  Sá sem tekur veð-
rétt í fiskiskipi tekur eins og eigandi skipsins þá áhættu að aflahlutdeildin verði skert
Morgunblaðið/RAX
Allar götur frá setningu laganna
um stjórn fiskveiða hafa fræði-
menn á sviði lögfræði sett fram
sjónarmið og rök um það hvort og
að hvaða leyti veiðiheimildir njóti
verndar eignarréttarákvæðis
stjórnarskrárinnar. Samkvæmt
heimildum Morgunblaðsins hafa
fræðimenn verið sammála um að
aflahlutdeild njóti með einum
eða öðrum hætti stjórn-
skipulegrar verndar samkvæmt
72. gr. stjórnarskrárinnar. Það
sem aftur á móti greinir á milli er
með hvaða hætti hún njóti vernd-
ar. Í grófum dráttum má segja að
sjónarmiðin séu þrenns konar.
Í fyrsta lagi, að fiskveiðirétt-
indi njóti verndar sem atvinnu-
réttindi. Litið er þá á afla-
hlutdeildina sem þátt eða hluta
af þessum víðtækari atvinnurétti.
Hefur þessi skilgreining fisk-
veiðiréttinda sem atvinnuréttindi
verið talin setja því takmörk með
hvaða hætti réttindin verða
skert.
Í öðru lagi hafa rök verið færð
fyrir því að veiðiheimildir út af
fyrir sig séu af-
notaréttur og
njóti sá afnota-
réttur verndar
72. gr. stjskr.
Í þriðja lagi
hafa verið færð
rök fyrir því að
aflahlutdeild út
af fyrir sig njóti
verndar sem
„eign“ í skiln-
ingi 72. gr. stjskr.
Dr. Guðrún Gauksdóttir, dósent
við lagadeild Háskólans í Reykja-
vík, komst að þeirri niðurstöðu í
álitsgerð árið 2005 að afla-
hlutdeild hafi öll megineinkenni
eignarréttinda. Í samtali við
Morgunblaðið í vikunni sagði hún
ekkert hafa komið fram síðan
sem breytt hafi þeirri afstöðu.
Að hennar áliti er aflahlutdeild
út af fyrir sig andlag lögskipta,
þ.e. í kaupum, sölu og leigu, og
eru, þó með óbeinum hætti sé,
grundvöllur veðsetningar. Afla-
hlutdeild gengur að erfðum og af
henni er goldinn erfðafjárskattur
sem reiknaður er út á grundvelli
markaðsvirðis þeirra í samræmi
við ákvæði laga. Aðkeypt afla-
hlutdeild telst eign í skilningi
skattalaga og af henni er greidd-
ur skattur. Einstaklingar og lög-
persónur hafa gengist undir um-
talsverðar fjárskuldbindingar í
trausti varanleika aflahlutdeild-
arinnar. Aflahlutdeild er grund-
völlur lánstrausts. Verðlagning á
aflahlutdeild í einstökum teg-
undum endurspeglar þennan
veruleika.
1. gr. laga um stjórn fiskveiða
hefur að geyma fyrirvara um að
úthlutun veiðiheimilda myndi
ekki eignarrétt eða óafturkallan-
legt forræði einstakra aðila yfir
veiðiheimildum. Að áliti Guðrúnar
má ráða af þessum fyrirvara að
löggjafinn hafi viljað tryggja það
að veiðiheimildir yrðu ekki taldar
njóta verndar eignarréttar-
ákvæðis stjórnarskrárinnar. Þeg-
ar við samningu frumvarpsins var
leitað eftir áliti lögfræðinga um
það hvort slíkt ákvæði tryggði
þennan vilja löggjafans.
Öll megineinkenni eignarréttinda
Guðrún
Gauksdóttir
 Framsal aflahlutdeildar skipa
hefur verið heimilt eftir að lög um
stjórn fiskveiða voru sett fyrir
nítján árum. Samkvæmt lögunum
er viðmiðunarreglan sú að við eig-
endaskipti að fiskiskipi fylgi afla-
hlutdeild þess nema aðilar geri
með sér samkomulag um annað,
enda sé fullnægt ákvæðum lag-
anna um forkaupsrétt sveitarfé-
lags seljanda.
Aflahlutdeild fylgi skipi
 Með aflahlutdeild fiskiskips er
einvörðungu átt við þá afla-
hlutdeild, sem helst óbreytt milli
ára, samkvæmt lögum um stjórn
fiskveiða. Reglan helgast af því
sjónarmiði að eðlilegast sé að líta á
skipið og aflahlutdeildina sem eina
heild.
Skip og kvóti ein heild
 Afstaða Hæstaréttar Íslands til
þess álitaefnis hvort aflaheimildir
teljist eign í skilningi stjórn-
arskrárinnar liggur ekki fyrir.
Gengið hafa nokkrir dómar sem
varða ýmsar hliðar fiskveiðistjórn-
unarkerfisins, þar sem óbeint er
fjallað um stöðu aflaheimilda. Eng-
inn dómur hefur aftur á móti verið
kveðinn upp í máli þar sem lagt hef-
ur verið beinlínis fyrir dómstólinn
að leysa úr þessu álitaefni, þ.e. í
máli þar sem aðilar reifa sjónarmið
með og á móti því hvort aflaheim-
ildir út af fyrir sig teljist eign í
skilningi stjórnarskrárinnar.
Enginn dómur
kveðinn upp