Morgunblaðið - 21.06.2009, Blaðsíða 30

30 Mannlíf
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. JÚNÍ 2009
Eftir Valgerði Þ. Jónsdóttur
vjon@mbl.is
H
vað gerir þú þegar
sá/sú sem þú elskar
vill breyta sér? Ein-
hverjir kynnu að
taka slíkum vilja-
yfirlýsingum maka síns fagnandi
og mögulega koma með nokkrar,
penar og gagnlegar ábendingar ef
því væri að skipta. Líklega brygði
þó flestum í brún ef breytingin
fælist í að makinn vildi breyta sér
í hitt kynið eins og Einar Mogens
Wegener árið 1930, en hann er sá
fyrsti sem gekkst undir skurð-
aðgerðir í því skyni.
Framangreindri spurningu er
varpað fram í einu atriði kvik-
myndarinnar The Danish Girl,
sem frumsýnd verður á næsta ári
og byggð er á bók Davids Ebers-
hoffs frá árinu 2000 um ævi og
ástir Lili Elbe, eins og Wegener
kallaði sig eftir að hann vissi
hvers kyns var.
Nicole Kidman fer með hlutverk
Wegener/Elbe og Charlize Theron
leikur eiginkonuna Gerdu Gottlieb.
Wegener fæddist í Kaupmanna-
höfn 1882 og Gottlieb fjórum árum
síðar. Þau kynntust í Listaháskól-
anum í Kaupmannahöfn og giftust
1904. Bæði þóttu hæfileikaríkir
listamenn, hann gat sér gott orð
fyrir landslagsmálverk, hún fyrir
teikningar í bækur og tísku-
tímarit. Gerdu gekk betur að selja
verk sín, en hún er ennþá talinn
meðal fremstu listamanna Art
Deco stefnunnar, sem var mest
áberandi frá 1925 til 1939. Þau
héldu sýningar í Kaupmannahöfn
og París og voru mikið á ferðinni
á Ítalíu og Frakklandi áður en þau
settust að í París 1912.
Tískufyrirmynd
Sagan segir að Lili Elbe hafi
„fæðst“ í vinnustofu Gerdu þegar
hún bað eiginmann sinn um að
klæðast sokkabuxum og hæla-
háum skóm þegar fyrirsæta henn-
ar forfallaðist. Einari mun hafa
liðið einstaklega vel í þessum
kvenmannsklæðum og upp frá því
sat hann iðulega fyrir þannig
klæddur hjá konu sinni. Framan
af grunaði engan að fyrirmynd
fögru og fíngerðu kvennanna með
möndluaugun á myndunum, sem
Gerda var rómuð fyrir, væri karl-
maður. Þar sem hún var einn af
leiðandi tískuvitum Parísarborgar
virðast grannvöxnu, flatbrjósta
konurnar, sem best þóttu sam-
ræmdast tískustöðlum þessa tíma,
hafa átt sér fyrirmynd í Einari
Wegener.
Sjálf virtist Gerda ekkert kippa
sér upp við þótt sú tilhneiging
manns síns að klæðast kven-
mannsfötum ágerðist frekar en
hitt. Árið 1913 fór Wegener að
koma út úr skápnum sem Lili
Elbe við sérstök tilefni og tæki-
færi, t.d. tók Elbe stundum á móti
og skemmti völdum gestum á
heimili þeirra hjóna. Einnig hafði
hún gaman af að klæða sig uppá í
tískuflíkur og spóka sig í mann-
mergðinni á götum Parísarborgar.
Henni var yfirleitt vel tekið enda
þótti hún hrífandi og líflegur per-
sónuleiki. Meira að segja var borið
upp við hana bónorð mörgum ár-
um áður en hún gekkst undir sína
fyrstu skurðaðgerð. Hún hrygg-
braut vitaskuld biðilinn, enda
harðgift manneskja.
Nánustu vinir þeirra hjóna
þekktu Einar Wegener einnig sem
Lili Elbe, en fyrir þeim, sem ekki
varðaði sérstaklega um þeirra
hagi, kynntu þau hana sem systur
Einars. Óþarfi að flækja málin.
Raunar þótti Einar svo kvenlegur
að fólk hélt stundum að hann væri
kona í karlaklæðum. Getgátur
hafa verið um að hann hafi verið
með svokallað Klinefelter-
heilkenni, sem skilgreint var sem
slíkt 1942, og er litningagalli í
karlmönnum með einn auka X
litning (XXY í stað XY) í frumum
sínum. Sumir þessara manna eru
með óvenjulega lítil eistu og kven-
legir á að líta, jafnvel með brjóst.
Kyn og kynhneigð
Bók Ebershoffs um dönsku
stúlkuna er ekki sú eina, sem
skrifuð hefur verið um Lili Elbe.
Árið 1933 kom út bókin Man into
Woman: An Authentic Record of a
Change of Sex, sem hún sjálf
skrifaði undir ritstjórn vinar síns,
Ernsts Ludwigs Hathorns Jacob-
sons, sem notaði dulnefnið Niels
Hoyer. Bókin er m.a. byggð á
samtölum, dagbókum og sendi-
bréfum Elbe. Þar er ýmsum stað-
reyndum breytt og einungis dul-
nefni notuð, Einar Wegener er
Andreas Sparre og sagður fæddur
1886, Gerda er Grete og doktor
Magnus Hirschfeld, sem fram-
kvæmdi fyrstu aðgerðina, er kall-
aður doktor Hardingfeld.
Bókin þykir merkileg skilgrein-
ing á kynhneigð vegna þess að þar
er gerður greinarmunur á kyni
annars vegar og kynhneigð hins
vegar. Sem þýðir að þótt körlum
finnist þeir vera konur – og gang-
ist hugsanlega undir aðgerð til að
leiðrétta kyn sitt – geta þeir, rétt
eins og aðrir, jafnt verið gagnkyn-
hneigðir, samkynhneigðir eða tví-
kynhneigðir. Sama á við um kon-
ur.
Aðgerðir af þessu tagi voru al-
gjörlega á tilraunastigi og í raun-
inni stórhættulegar. Fyrsta að-
gerðin fólst í að fjarlægja eistun
og var hún gerð í Berlín undir
handleiðslu fyrrnefnds Hirsch-
felds. Hinar framkvæmdi doktor
Warnekros við kvensjúkrahúsið í
Dresden. Í aðgerð númer tvö var
limurinn fjarlægður og eggja-
stokkum komið fyrir. Ýmsir alvar-
legir fylgikvillar fylgdu aðgerð-
inni, líkaminn hafnaði
eggjastokkunum og voru þeir því
fjarlægðir í þriðju og fjórðu að-
gerðinni. Í fimmtu aðgerðinni átti
að græða í Elbe móðurlíf, sem
gerði henni kleift að fæða barn,
þótt hún væri að nálgast fimm-
tugt. Til þess kom ekki því hún
lést þremur mánuðum eftir að-
gerðina.
Dagblöð í Danmörku og Þýska-
landi fjölluðu mikið um Lili Elbe
og eins og að líkum lætur vakti
hún mikla athygli og vangaveltur
manna á milli. Mörgum þótti með
öllu óskiljanlegt að karl, sem auk-
inheldur væri kvæntur, vildi verða
kona. Danakóngi fannst að við svo
búið mætti ekki standa og ógilti
hjónaband þeirra Gerdu í október
1930. Wegener/Elbe tókst að fá
kyni sínu löglega breytt á papp-
írum og fékk til að mynda vega-
bréf á nafni Lili Elbe. Aðdáendum
listmálarans Einars Wegeners
þótti miður að Lili Elbe málaði
ekki myndir, en henni fannst slíkt
vera eitthvað sem Einar gerði en
ekki hún.
Bónorð og hjónaband
Eftir að slitnaði uppúr hjóna-
bandi Wegener-hjónanna fékk
Elbe hjónabandstilboð númer tvö
og hugðist svara því játandi um
leið og hún yrði fær um að eignast
barn. En svo fór sem fór og árið
1931 var Lili Elbe borin til hinstu
hvílu í Dresden. Þá var Einar Mo-
gens Wegener löngu horfinn á
braut.
Gerda var í Marokkó þegar hún
frétti lát fyrrverandi maka síns,
sem henni var alla tíð afar hlýtt til
og leit á sem vin. Hún hafði flust
þangað þegar hún giftist ítölskum
herforingja, flugmanni og dipló-
mat, majór Fernando Porta.
Gerda er sögð hafa lýst honum
sem glæsilegum, stórkostlegum og
óviðjafnanlegum karlhlunki. Þau
skildu engu að síður eftir nokk-
urra ára hjónaband og Gerda
fluttist til Danmerkur 1938, hélt
sína síðustu listsýningu ári síðar
og lést 1940.
Þetta er í stórum dráttum saga
dönsku stúlkunnar, sem fæddist
drengur, og maka hennar, sem
draumaverksmiðjan í Hollywood
ætlar að yfirfæra á hvíta tjaldið.
Þær Nicole Kidman og Charlize
Theron eru vísar til að glæða aft-
ur áhuga manna á margslungnu
lífi þeirra og list.
Danska stúlkan í Hollywood
Reuters
Stórstjörnur Nicole Kidman leikur Einar Wegener/Lili Elbe og Charlize Theron fer með hlutverk makans, Gerdu
Gottlieb í Dönsku stúlkunni sem væntanlega verður frumsýnd á næsta ári.
‘‘SAGAN SEGIR AÐ LILIELBE HAFI „FÆÐST“ ÍVINNUSTOFU GERDUÞEGAR HÚN BAÐ EIG-
INMANN SINN UM AÐ
KLÆÐAST SOKKABUX-
UM OG HÆLAHÁUM
SKÓM ÞEGAR FYR-
IRSÆTA HENNAR FOR-
FALLAÐIST.
Reuters
Listamenn Einar, t.v., og Gerda, voru þekktir listamenn á fyrri
hluta liðinnar aldar. Hann málaði landslag, hún aðallega fólk og
mikið konur, sem líktust Lili Elbe, enda var hún oft fyrirmyndin.