Saga - 1998, Blaðsíða 271

RITFREGNIR
269
úr sínu upphaflega samhengi og safna þeim í einn stað sem magnar óhjá-
kvæmilega þetta einkenni.
Hér hefur aðeins verið staldrað við nokkur almenn atriði en ekki verið
vikið að einstökum efnisþáttum ritsins. Á því skal aðeins gerð ein undan-
tekning og drepið á eitt túlkunaratriði sem orðið hefur höfundi þessara
hugleiðinga nokkurt umhugsunarefni. í grein sem ber yfirskriftina „Sið-
ferðisbrot á Norðurlöndum 1550-1850" (bls. 62-82) er fjallað um þá breyt-
iugu sem varð á afstöðu kirkju og yfirvalda til kynlífs og siðferðisbrota
við siðbreytingu. Þar er látið að því liggja að við þessi tímamót hafi kyn-
'íf - ekki síst kynlíf kvenna - verið gert að glæp (sjá bls. 71 og áfram). Er
þar m.a. komist svo að orði: „Samstarf krúnu og kirkju birtist hvað gremi-
iegast í því að „menn endurskilgreindu afbrotið þannig að það varð um
leið að synd"" (bls. 71). í raun má spyrja hvort hér hafi ekki orðið óheppi-
'eg víxlun á hugtökum og þróun siðbreytingartímans hafi fremur leitt til
þess að það hafi í raun verið syndin sem var endurskilgreind þannig að
hún hafi jafnframt orðið afbrot ef skilja ber afbrot sem glæp eða brot á
!ögum samfélagsins. (Hér skal tekið fram að gagnrýni þessi beinist ekki
aðeins að GÁG þar sem um tilvitnun er að ræða). Þessu sjónarmiði ma
f*ra til staðfestu að fyrir siðbreytingu hafði kirkjan víðtækt dómsvald í
kristinréttar- og siðferðismálum. Þá voru einnig náin tengsl milli skri ta
°g kirkjuaga almennt og réttarfarslegrar meðferðar í málum af þessu tagi.
hví virðist alvarleiki siðferðisbrota einkum hafa falist í því að þau fólu í
sér óhlýðni við lögmál Guðs og siðaboð kirkjunnar, þ.e. voru með oðrum
°rðum synd. Eftir siðbreytingu var dómsvald kirkjunnar stórum skert á
þessu sviði (hér á landi með Stóradómi 1564). Þegar svo var komið var
fyrst og síðast tekið á siðferðisbrotum sem brotum á veraldlegum logum,
þau var dæmt af veraldlegum dómendum og sakeyrir rann til verald-
legra yfirvalda. Syndin var því orðin að glæp. í fljótu bragði kann að virð-
ast sem þetta sé einangrað smáatriði en svo er ekki. Þvert á móti er her um
mikilvægan þátt í túlkun manna á samfélagsáhrifum siðbreytingarinnar
að ræða. Þá er með öllu óljóst hvað í þessari þróun er mögulegt að rekja
t'l siðbreytingarinnar í þröngum skilningi og annarra kirkjusögulegra
þátta og hvað beri að skrifa á reikning vaxandi miðstjórnar og samhæfing-
ar í samfélaginu sem náði hámarki í einvaldsríkjum 17. og 18. aldar. Vissu-
lega eru tengsl milli þeirrar þróunar og siðbreytingarinnar en þau eru fra-
leitt eins bein og náin og lengi hefur verið talið. Til bráðabirgða virðist
raunhæfast að líta á siðbreytingu og þróun ríkisvalds í lútherskum lond-
Um á 16. 0g 17. öld sem tvö ferli sem falla saman í tíma og rúmi. Afram-
haldandi rannsóknir færa okkur vonandi fyllri sýn á samhengi og samspil
Umræddra ferla.
Aðstandendur ritsins hafa lagt sig fram um að gera það sem best úr
Sarði. Ritgerðunum fylgja t.a.m. ítarleg töflu- og myndaskrá, samræmd