Saga - 1998, Qupperneq 316

314
RITFREGNIR
Jafnframt keppir hann að því að sýna fram á hvernig formlegar þjóð-
félagsstofnanir höfðu áhrif á daglegt líf alþýðufólks.
Það sem rakið er að framan má kalla meginsjónarmið í aðferðafræði
verksins, og í anda þeirra er nýttur hinn fágæti efniviður sem bræðurnir
frá Tindi hafa skilið eftir sig. Þættirnir í lífsferli þeirra sem valdir eru til
athugunar varða tvö ólík viðfangsefni, annað menntamál á 19. og 20. öld,
hitt tilfinningalíf einstaklinga á sama tíma. Um hið fyrra fjallar annar
meginkafli ritsins, „Menntun og möguleikar", um hið síðara þriðji kafl-
inn, „Tilfinningalíf á fyrri tíð". Tvennt verður höfundi hér áleitin spurn-
ing: Hvað var það sem knúði þá bræður áfram í sjálfsmennta- og skriftar-
iðju þeirra? Og hvað var það sem gerði þeim kleift að takast á við tilfinn-
ingar ástar og sérstaklega sorgar sem 19. öldin gaf svo ríkulegt tilefni til?
Þessi tvö viðfangsefni tengjast þannig að dómi höfundar að hin ákafa
menntunarviðleitni alþýðufólks var leið þess til að fóta sig í ótryggum og
tvísýnum heimi, og með tilstyrk menntunar tókst fólk á við jafnólíkar til-
finningar og ást og sorg (bls. 30).
Verður nú fjallað nokkuð nánar um tök höfundar á þessum tveirnur
viðfangsefnum og vikið að meginniðurstöðum hans.
Hvort sem ræðir um menntaáhuga einstaklinga eða tilfinningalíf, byrj-
ar höfundur á að rekja kenningar fræðimanna og lýsa almennum þjóðfé-
lagsskilyrðum sem voru ríkjandi á tímabilinu. Þannig kannar hann form-
gerð menntunar á tímabilinu og rekur í alllöngu máli opinbera umræðu
sem í gangi var um alþýðumenntun, markmið hennar og gildi. Það er svo
í ljósi þessara almennu skilyrða sem dæmi þeirra bræðra er kannað og
greint sérstaklega (bls. 120-64).
Lýsingin á sjálfri formgerð menntunar á tímabilinu kemur kunnuglega
fyrir sjónir en nýnæmi er að lýsingu og greiningu höfundar á opinberri
orðræðu um mennta- og skólamál; hér byggir hann allmikið á doktorsrit-
gerð sinni. Hann sýnir betur en gert hefur verið áður fram á togstreituna
milli heima- og sjálfsnámshefðar sveitanna og hinnar nýju skólamenntun-
ar. En forvitnilegust er lýsing hans, sem byggist að mestu á dagbókum
bræðranna frá Tindi, á þrotlausri menntunarviðleitni þeirra eftir að þeir
voru komnir af unglingsaldri. Hér nýtast höfundi vel m.a. upplýsingar i
dagbók Halldórs á bókaeign hans sem og bókakosti lestrarfélagsins i
Kirkjubólshreppi til þess að sýna hvers konar lesmeti það var sem þessi
fróðleiksfúsi Strandapiltur gæddi sér á í tómstundum. Þetta er mjög vel
heppnuð smásjárathugun á sjálfsmenntunarferli sveitapilts um aldamót-
in síðustu.
Um tök höfundar á hinu meginviðfangsefninu, þ.e. tilfinningum sorg-
ar og ástar, er það að segja að þau eru svipuð og í fyrri kaflanum: fyrst er
fjallað um fræðilegar kenningar - sem nýtast þó höfundi misvel til túlk-
unar - og síðan almenn ytri skilyrði sem réðu miklu um lífhald manna