SunnudagsMogginn - 17.01.2010, Blaðsíða 34

34 17. janúar 2010
V
ísindaskáldskapur – einkum
það sem kallað er harður vís-
indaskáldskapur – hefur um
áratugaskeið verið gróðrarstía
róttækra hugmynda um samfélagið,
stjórnmál og áhrif þeirra á einstakling-
inn. Einstaklingshyggja og frjálshyggja af
einhverju tagi hafa verið ráðandi í hörð-
um vísindaskáldskap um langa tíð.
Í ritgerð sinni, A Political History of
Science Fiction, færir Eric S. Raymond
fyrir því rök að vísindaskáldskapur sé
raunar í eðli sínu bókmenntagrein ein-
staklings- og frjálshyggju þrátt fyrir að
reglulega hafi hópar höfunda reynt að
gera uppreisn gegn þessu meinta eðli.
Fyrstu áratugi tuttugustu aldarinnar
var vísindaskáldskapur frekar grunnur,
enda var greinin þá að stíga sín fyrstu
skref. Brjálaðir vísindamenn, græn
geimskrímsli og öskrandi ljóskur í lát-
únsnærklæðum voru algeng umfjöll-
unarefni sagnanna.
Jötnarnir hans Campbells
Greinin þróaðist vissulega á þessum tíma,
en straumhvörf urðu þegar John Camp-
bell var ráðinn ritstjóri tímaritsins Asto-
unding Science Fiction. Gerði hann
auknar kröfur til höfunda bæði varðandi
gæði textans og sögunnar og einnig að
sögurnar væru í samræmi við vísindalega
þekkingu. Harður vísindaskáldskapur
verður þar með til. Undir handleiðslu
Campbells risu til frægðar jötnar eins og
Robert Heinlein, Isaac Asimov, Arthur C.
Clarke og Paul Anderson.
Hefð harðs vísindaskáldskapar var
hefð þrjóskrar einstaklingshyggju, hæfi-
leikaríkra hetja og hluthyggju. Rík
áhersla var lögð á að læra hvernig hlutir
virka í raun og veru og öll samfélagsstýr-
ing og pólitík var litin hornauga. Und-
antekningar eins og Foundation-sería
Asimovs undirstrika aðeins þessi ein-
kenni í öðrum verkum.
Á þessum tíma var vísindaskáldskapur
álitinn til hægri í bandarískum stjórn-
málum og þar með stimplaður íhalds-
samur. Sá stimpill er hins vegar eins fjarri
sannleikanum og hægt er. Vísindaskáld-
skapur, einkum harður vísindaskáld-
skapur var aldrei íhaldssamur í þeim
skilningi að hann bæri gríðarlega virð-
ingu fyrir ríkjandi samfélagsgildum.
Þvert á móti ímynduðu höfundarnir ger-
breytt samfélagsmynstur í sínum sögum.
Einstaklingshyggja höfundanna leiddi þá
til dæmis til að hafna kynþáttafordómum
og skrifa inn sterkar kvenhetjur löngu
áður en það komst í tísku í hefðbundnari
bókmenntategundum.
Engu að síður hafa sumir höfundar átt
erfitt með að samsama skrif sín þessum
áðurnefndu einkennum harðs vís-
indaskáldskapar. Raymond telur upp í
ritgerðinni nokkrar uppreisnartilraunir,
en hér gefst aðeins rúm til að fjalla laus-
lega um tvær þeirra. Hafa tilraunirnar
allar verið byggðar á blöndu af listrænum
og pólitískum ágreiningi.
Á sjöunda áratugnum má segja að
ákveðin hnignun hafi einkennt vís-
indaskáldskapinn vestan hafs. Gömlu
jaxlarnir voru komnir til ára sinna og lítil
endurnýjun átti sér stað. Síðasta húrra-
hróp gullnu aldarinnar svokölluðu var
líklega snilldarverk Heinleins, The Moon
Is A Harsh Mistress, sem kom út árið
1967 og er á lestrarlistum margra frjáls-
hyggjumanna enn þann dag í dag.
Nýbylgjan og Víetnam
Áhrifamikil uppreisnartilraun gegn ein-
staklings- og frjálshyggju vísindaskáld-
skaparins var gerð á þessum tíma.
Nýbylgjan svokallaða, sem var komin á
gott skrið um miðjan sjöunda áratuginn,
var leidd af breskum sósíalistum eins og
Michael Moorcock og Brian Aldiss. Höfn-
uðu þeir einstaklingshyggju, vísindalegri
nákvæmni og hamingjusömum sögulok-
um. Þeir bundu jafnframt endi á alger yf-
irráð bandarískra höfunda í greininni
þótt síðar bættust í hóp þeirra bandarísk-
ir höfundar eins og Philip José Farmer.
Sögur þeirra lituðust af þeim sam-
félagsbreytingum sem áttu sér stað á
þessum tíma. Brutu þeir til dæmis lang-
varandi óskrifað bann við því að skrifa
um kynlíf í vísindaskáldsögum.
Meðal bóka sem þessi hópur skrifaði
voru nokkur stórgóð verk og um tíma leit
jafnvel út fyrir að nýbylgjan myndi
steypa hörðum vísindaskáldskap úr stóli.
Brian Aldiss sagði árið 1969 að geimferðir
væru „gamaldags afþreying sem stunduð
er með ófrjóum limtáknum“ og var það
dæmigert viðhorf nýbylgjumanna.
Á endanum urðu örlög nýbylgjunnar
þau sömu fyrri uppreisnartilrauna. Árið
1977, þegar kvikmyndin Star Wars kom
út, voru höfundarnir farnir að missa
dampinn. Varð myndin til þess að breiða
boðskap vísindaskáldskapar út til fjölda
fólks sem aldrei hafði kynnst honum áð-
ur, en sagan var vissulega fjarri því að
falla undir skilgreininguna á hörðum vís-
indaskáldskap.
Engu að síður var harður vísindaskáld-
skapur búinn að finna lappirnar á ný
nokkrum árum síðar þegar Startide Ris-
ing eftir David Brin kom út. Hann, ásamt
Greg Bear og Gregory Benford, tók upp
hanskann fyrir harðan vísindaskáldskap í
sinni upphaflegu mynd.
Bandarískur vísindaskáldskapur á ní-
unda áratugnum endurspeglaði að hluta
þær breytingar sem orðið höfðu á hægri
væng bandarískra stjórnmála. Lengi
höfðu bandarískir frjálshyggjumenn og
íhaldsmenn höfðu lengi hangið saman í
Repúblikanaflokknum, þótt samstarfið
væri á stundum stormasamt. Tap Barry
Goldwater í forsetakosningunum árið
1964 og mismunandi afstaða hópanna
tveggja til Víetnamstríðsins leiddi svo til
þess að alger aðskilnaður varð. Árið 1971
var bandaríski frjálshyggjuflokkurinn
stofnaður. Margir af stofnendum flokks-
ins áttu það sameiginlegt að vera miklir
aðdáendur vísindaskáldskapar.
Í endurreisn harðs vísindaskáldskapar
á níunda áratugnum birtust þessir brestir
milli íhaldsmanna og frjálshyggjumanna.
Sumir höfundar, t.d. Jerry Pournelle og
David Drake, skrifuðu bækur þar sem
hernaðarhyggja og ofurást margra
íhaldsmanna á valdi og skipulagi drýpur
af hverju strái. Að meginstefnu var frjáls-
hyggjan þó ráðandi í skrifum þessa tíma,
en það segir sitt að báðir hóparnir töldu
sig andlega arftaka Heinleins. Hélt hann
góðu sambandi við íhaldsmennina en
síðustu tíu ár ævi sinnar lýsti hann sjálf-
um sér sem frjálshyggjumanni.
Það er einnig athyglisvert að einu póli-
tísku verðlaunin, sem afhent eru á al-
heimsráðstefnu vísindaskáldskaparins
(World Science Fiction Convention), eru
Prómeþeusar-verðlaunin. Eru þau veitt
fyrir besta frjálshyggjuvísindaskáldskap-
inn á hverju ári. Segir það einnig sitt að
verðlaunabækurnar seljast gjarnan mjög
vel til aðdáenda vísindaskáldskapar.
Meðal þeirra bóka, sem unnið hafa til
Prómeþeusar-verðlaunanna, er The Star
Fraction eftir Ken MacLeod í persónu-
legu uppáhaldi hjá mér. Ægir þar saman
nýmarxistum, anarkistum og frjáls-
hyggjumönnum sem sameinast í barátt-
unni gegn orwellsku ríkisvaldi.
Cyberpunkið
Önnur uppreisnartilraun vakti í raun
mun meiri athygli utan vísindaskáld-
sögugeirans en innan hans. Cyberpunk er
almennt talið uppfinning William Gib-
sons, sem gaf út Neuromancer árið 1984.
Gibson og félagar hans, Bruce Sterling
þar á meðal, beindu spjótum sínum eink-
um gegn hinum íhaldssömu hern-
aðarbókmenntum. Réðust þeir því ekki á
garðinn þar sem hann var hæstur.
Cyberpunk var hins vegar ekki eins
áhrifamikið og nýbylgjan hafði verið,
hvorki á listræna né pólitíska vegu. Urðu
bækurnar nánast klisjukenndar í frá-
sögnum sínum af samfélagi eftir ímyndað
hrun kapítalismans, þar sem lög frum-
skógarins réðu og hetjurnar voru hakk-
arar og aðrir tölvunördar. Helsta afrek
Cyberpunk hreyfingarinnar var að vekja
athygli á möguleikum netsins og áhrifum
þess á mannlegt samfélag.
Segja má að Neal Stephenson hafi rekið
endapunktinn á Cyberpunk hreyfinguna
með bókinni Snow Crash. Er bókin stór-
Neal Stephenson
Robert
Heinlein
Astounding
Science
Fiction
Pólitísk
saga vísinda-
skáldskapar
Vísindaskáldskapur er að mörgu leyti misskilinn
af þeim sem ekki lesa hann. Óinnvígðir ímynda
sér gjarnan að hann snúist eingöngu um geisla-
byssur, geimskip og græn skrímsli og að lítil sem
engin dýpri hugsun liggi að baki skrifunum.
Bjarni Ólafsson bjarni@mbl.is
The Moon
Is A Harsh
Mistress
John W. Campbell
með H. Beam Piper
Frá WorldCon ráð-
stefnunni 1957
Vísindaskáldskapur