SunnudagsMogginn - 17.01.2010, Blaðsíða 17

17. janúar 2010 17
Fjallað er um íslenska fjölmiðla í skjölunum frá Austur-Þýskalandi. Morgunblaðið er
sagt reka áróður kapitalískra heimsvaldasinna. Eftir innrásina í Tékkóslóvakíu 1968
breytist tóninn í Þjóðviljanum og finnst austur-þýskum embættismönnum hann á
stundum lepja upp andkommúnískan áróður vestrænna fréttastofa. Efst til vinstri er
forsíða Morgunblaðsins þegar Berlínarmúrinn féll og þar fyrir neðan forsíða Þjóðviljans
sama dag. Efst til hægri er forsíða Þjóðviljans þegar sagt var frá innrás herja Varsjár-
bandalagsins í Tékkóslóvakíu. Hinar síðurnar þrjár eru úr Þjóðviljanum og fjalla um
Eystrasaltsvikurnar, sem um tíma voru haldnar árlega. Á síðunni neðst til hægri eru
tvær myndir af íslenskum fulltrúum á Eystrasaltsvikunni.
tengsla við hann, það verði að koma frá
samtökum eða akademískri stofnun.
Reynt að hafa áhrif á Lúðvík
1978 var kosningaár. Haustið áður, 1977,
fer Lúðvík Jósepsson, þá orðinn formað-
ur Alþýðubandalagsins, á fund aust-
urþýsks erindreka í Reykjavík. Erindrek-
anum líst ekki á það að Alþýðubandalagið
skuli reiðubúið til samstarfs við Sjálf-
stæðisflokk og reynir að rétta kúrsinn. Í
raun virðist vaka fyrir honum að koma í
veg fyrir slíkt samstarf. „Ég fann þá að
þessu og sagði að það væri nánast óhugs-
andi að slíkt skref myndi mæta fögnuði
verkamanna og hvort þá væri ekki
ástæða til að óttast klofning í Alþýðu-
bandalaginu,“ skrifar erindrekinn og
bætir síðan við innan sviga: „Útlistanir J.
báru þrátt fyrir bjartsýni í lokaorðum
vitni ákveðnu ráðleysi og að málefnið
stjórnarsamstarf við Sjálfstæðisflokkinn
þarf að ræða af alvöru.“
Kosningarnar fóru fram í lok júní og
skömmu síðar, mitt í stjórnarmynd-
unarviðræðum, er Lúðvík kominn aftur á
fund sama erindreka, sem nú reynir að
hafa áhrif á formanninn og kröfur hans í
stjórnarmyndunarviðræðunum vegna
varnarliðsins. Erindrekinn leggur til að
Alþýðubandalagið bjóðist til þess að láta
af kröfunni um að ganga úr Atlantshafs-
bandalaginu gegn því að sjálfstæðismenn
geri veru hersins ekki að skilyrði. Hann
skrifar að Lúðvík hafi ekki gefið ákveðið
svar við þessu, en vísað til þess að sjálf-
stæðismönnum yrði ekki haggað í mál-
inu. Erindrekinn gerir frekari at-
hugasemdir og spyr hvort ekki megi
„reikna með undir þessum kring-
umstæðum að erfitt verði að koma upp-
sögn á stöðinni fram eftir fjögur ár og
hvort það hafi þá tilgang yfirhöfuð að fara
í stjórnarsamstarf“. Lúðvík svarar því til
að ógerningur sé að segja til um það, en
forusta flokksins átti sig á vandamálinu.
Erindrekinn dregur einnig fram hverja
sér lítist best á af ráðherraefnum Alþýðu-
bandalagsins, Ragnar Arnalds verði ráð-
herra, en síðan standi valið milli Kjartans
Ólafssonar, Ólafs Ragnars Grímssonar,
Svavars Gestssonar og Hjörleifs Gutt-
ormssonar. Telur hann Ólaf Ragnar og
Hjörleif bestu kostina. Síðan er talað um
að þrátt fyrir áróður í kosningabarátt-
unni gegn varnarliðinu sýni það að flokk-
urinn vilji fara í stjórn með Sjálfstæð-
isflokki að hann sé tilbúinn til að gefa
eftir, að minnsta kosti að hluta, kröfur
sínar til að komast í ríkisstjórn og van-
þóknunin drýpur af textanum.
Svo fór að Alþýðubandalagið myndaði
stjórn með Alþýðuflokki og Framsókn-
arflokki undir forsæti Ólafs Jóhann-
essonar. Framsóknarflokkurinn hafði
reyndar goldið afhroð í kosningunum líkt
og Sjálfstæðisflokkurinn, en Benedikt
Gröndal gatt ekki fallist á að Lúðvík yrði
forsætisráðherra og fyrir vikið gat Lúðvík
ekki sætt sig við að Benedikt fengi stól-
inn. Hjörleifur, Svavar og Ragnar fengu
ráðherraembætti í stjórninni.
Hér hafa verið tínd til sýnishorn af því
sem er að finna í þremur kössum fullum
af skjölum. Skjölin gefa innsýn í horfinn
heim en það verður að hafa í huga að
innihald eins bréfs eða frásögn aust-
urþýsks embættismanns, sem jafnvel
hefur takmarkaðan skilning á umfjöll-
unarefninu, segir söguna aðeins að hluta
til. Þegar farið er í gegnum skjölin verður
sú saga stundum brosleg þótt stjórn-
arfarið í Austur-Þýskalandi hafi fá tilefni
gefið til að brosa.
líka fara í taugarnar á sér breyttan tón í
umræðunni.
Austurþýska sendiráðið í Reykjavík
sendir til Berlínar bréf 1978 um það
hvernig þess hefði verið minnst að tíu ár
voru liðin frá „21. ágúst 1968“. Þar segir
að íslenskir fjölmiðlar hafi sagt að um 400
manns hafi verið á mótmælafundi, en
austurþýski erindrekinn segir innan
sviga að þeir geti ekki hafa verið fleiri en
250. Einnig er greint frá umfjöllun fjöl-
miðla. Tíu síður hafi verið í Þjóðviljanum
þar sem Svavar Gestsson hafi skrifað að-
algreinina, „sem að mestu var sett saman
úr neikvæðum umsögnum án þess að
persónulegt mat kæmi fram“.
Hugmyndafræðileg kjölfesta Ragnars
Arnalds kemur nokkrum sinnum til tals.
Í samtali Einars Olgeirssonar við þýskan
erindreka árið 1971 er vikið að áhyggjum
út af því hvað íslenskir vinstrimenn séu
illa að sér um marxisma. Ragnar vildi
ekki bein samskipti við austurþýska
kommúnistaflokkinn, SED, vegna þátt-
töku Austur-Þjóðverja í innrásinni í
Tékkóslóvakíu. 1975 sendir Ragnar þó af-
hjúpandi bréf á dönsku og kveðst hlakka
til heimsóknar til Austur-Þýskalands, en
boðið megi ekki koma frá flokknum
vegna afstöðu Alþýðubandalagsins til
istaflokksins frá 1939 þar til hann var
lagður niður 1968, um að fá tíu til tólf
þúsund dollara styrk til að tryggja rekst-
ur bókaforlagsins fær hins vegar engar
undirtektir. Peningarnir eiga að teljast
leiga fyrir eina hæð í húsi Máls og menn-
ingar, sem kallað var rúblan, til níu ára
austurþýska verslunarráðinu til handa og
óskar Einar eftir því að borgað verði fyr-
irfram.
Á ómerktu blaði frá því í janúar 1965
koma fram efasemdir. Upphæðin sé gríð-
arleg, en „þjóðhagslega gildið virðist mér
fremur lítið, eða öllu heldur mjög lítið“. Í
maí kemur fram að þessari ósk hafi verið
hafnað.
Í skjölunum er mörgum samtölum við
íslenska vinstrimenn lýst. Þessi samtöl
eru notuð til að leggja mat á vinstriflokk-
ana. Flest eru samtölin við Einar Olgeirs-
son og iðulega á hann frumkvæði að
þeim. Samskipti Einars við austurþýsk
stjórnvöld voru mikil, bæði ferðalög og
bréfaskriftir, og tilefnin margvísleg, allt
frá óskum um að koma íslenskum náms-
mönnum að í austurþýskum háskólum til
heimsvaldastefnu vesturveldanna.
Einnig eru þarna rakin samtöl við
Kjartan Ólafsson, Lúðvík Jósepsson, sem
var formaður Alþýðubandalagsins frá
1977 til 1980, Ólaf Ragnar Grímsson, for-
seta og formann Alþýðubandalagsins
1987 til 1995, og Ragnar Arnalds, sem var
formaður Alþýðubandalagsins 1968 til
1977, svo einhverjir séu nefndir.
Sem dæmi má nefna langt samtal við
Einar um stjórnmálaástandið á Íslandi frá
því í júlí 1971. Einar fjallar um það hvers
vegna Sameiningarflokkur alþýðu – Sósí-
alistaflokkurinn hafi verið lagður niður
1969 og segir að ella hefði Alþýðu-
bandalagið sundrast og það hefði verið
vatn á myllu Hannibals Valdimarssonar,
sem þá var formaður Samtaka frjáls-
lyndra og vinstrimanna og forseti Al-
þýðusambands Íslands. Einar nefnir að
frá desember 1969 til sveitarstjórn-
arkosninganna 1970 hafi rússneska
sendiráðið í Reykjavík hætt við sig sam-
skiptum og veðjað á Sósíalistafélag
Reykjavíkur í þeirri von að það myndi
þróast í stéttarmeðvitaðan, marxískan
flokk. Úrslit kosninganna hafi leitt í ljós
að Sovétmenn hafi veðjað á rangan hest
og nú sé samband komið á að nýju á milli
Einars og sendiráðsins.
… þá breytist Ísland í nýlendu
Hann lýsir einnig heimsókn tveggja
„sovéskra félaga“, sem hafi metið það svo
að rétt hafi verið að leysa Sósíalistaflokk-
inn upp. Um stöðuna á Íslandi segir Einar
að fyrir fimm árum hafi ekkert erlent
fjármagn verið á Íslandi. Með tilkomu
svissneskrar álverksmiðju eigi nú erlend
fyrirtæki rúmlega helming alls fjármagns
á Íslandi. „Haldi þessi þróun áfram
breytist Ísland á nokkrum árum í ný-
lendu,“ er haft eftir Einari. Síðan segir:
„Eftir ummælum E. Olgeirssonar að
dæma gerir Alþýðubandalagið um þessar
mundir lítið til að uppfræða félaga sína
pólitískt-hugmyndafræðilega.“ Þýðingin
á úrvali úr verkum Marx og Engels skipti
því miklu.
Út frá þessu er mat lagt á forustumenn
Alþýðubandalagsins. Formaður flokksins
sé Ragnar Arnalds (34 ára). Hann leggi sig
fram í baráttunni gegn heimsvaldaöfl-
unum, en sé þó enginn marxisti og hafi
ekki fengið pólitískt-hugmyndafræðilegt
uppeldi. Lúðvík Jóspesson (60 ára) sé
sjávarútvegsráðherra og fari með við-
skipti við útlönd og sé leiðtogi flokksins í
raun. Hann hafi einnig fyrst og fremst
praktíska reynslu í flokksstarfinu. Magn-
ús Kjartansson (50 ára) sé hugmynda-
fræðilegur leiðtogi flokksins og hafi mikla
fræðilega þekkingu á marxisma, en sé
eftir sem áður afgerandi andsnúinn „að-
gerðum sósíalistaríkjanna 21. ágúst 1968“
eða þegar Sovétmenn og bandamenn
þeirra í Varsjárbandalaginu (nema Rúm-
enar) réðust inn í Tékkóslóvakíu til að
kveða niður „vorið í Prag“. Í viðskiptum
vilji hann þó nánari tengsl við Sovétríkin
og önnur sósíalistaríki. „Í þessu sam-
hengi var rætt um afstöðu E. Olgeirssonar
til 21. ágústs 1968. Fram kom að enn í dag
hefur hann fjandsamlega afstöðu í þessu
máli. 21. ágúst 1968 hafi verið stór mistök
hjá Sovétríkjunum.“ Í niðurstöðukafla
skjalsins segir að ekki sé við því að búast
að Alþýðubandalagið verði hluti af bar-
áttubandalagi heimshreyfingar komm-
únista, en flokkurinn sé þó lykilafl á Ís-
landi í baráttu íslenskrar
verkamannastéttar gegn íslenskri og al-
þjóðlegri einokun.
Innrás veldur kaflaskiptum
Hér fyrir ofan kemur í þrígang fyrir dag-
setningin 21. ágúst 1968 og hún er mun
oftar nefnd í skjölunum. Þennan dag
urðu tímamót í samskiptum og afstöðu
íslenskra sósíalista til Ráðstjórnarríkj-
anna. Þeir hætta að vera jafn leiðitamir og
Alþýðubandalagið útilokar bein tengsl
við kommúnistaflokka í þeim löndum,
sem stóðu að innrásinni. Ekki eru þó allir
jafn sammála um að ganga eigi svo langt,
þótt þeim hafi verið misboðið vegna inn-
rásar Sovétmanna.
Austurþýskir embættismenn reyna
stöðugt að ýta á aukin samskipti. Þeir láta
… en boðið megi ekki koma
frá flokknum vegna afstöðu
Alþýðubandalagsins til
tengsla við hann, það verði
að koma frá samtökum eða
akademískri stofnun.