SunnudagsMogginn - 17.01.2010, Blaðsíða 35

17. janúar 2010 35
J
ólin eru fjölskylduhátíð,“ segir
afinn um leið og hann ber í
borðið svo allt leikur á reiði-
skjálfi. Barnið, sem situr með
móður sinni og móðurforeldrum við
jólamatinn á aðfangadagskvöld á með-
an útvarpsguðsþjónustan ómar í bak-
grunni og kertaljósin varpa mildum
ljóma um herbergið, horfir á afann há-
væra og upplifir greinilega angist og
hræðslu. Móðirin og amman sitja sam-
anhnipraðar og láta æsinginn í karlin-
um líða hjá, á meðan hann lýsir skoð-
unum sínum á framgöngu hins illa
heimsveldis, sem nú sé farið að drepa
börn, með því að hella á þau napalmi
og kveikja svo í þeim. Við sjáum í aug-
um barnsins að það er allt annað en
hátíð í faðmi ástríkrar fjölskyldu sem
það upplifir á þessari fjölskylduhátíð.
Við sjáum þrjár kynslóðir sem hafa
með ofbeldi og yfirgangi eiginmanns,
föður og afa kreppst og dofnað. Við
sjáum hvernig móðirin hundskammar
barnið og þvingar hugsjónum sínum
með offorsi á það, þegar það seinna um
kvöldið tjáir óskina um leikfangalest í
jólagjöf, en það samræmdist ekki póli-
tískum skoðunum mömmunnar á því
hvað er gott og rétt í heiminum. Þetta
er svipmynd af bernskujólum Georgs
Bjarnfreðarsonar eins og hana er að
finna í kvikmyndinni Bjarnfreðarson
sem fjallar um Georg Bjarnfreðarson og
félaga hans, Ólaf Ragnar Hannesson og
Daníel Sævarsson. Þeir sem hafa fylgst
með þeim félögum í sjónvarpsþátt-
unum um næturvaktina, dagvaktina og
fangavaktina vita hvaða mann Georg
hefur að geyma. Hann er óþolandi í
stjórnsemi sinni og „besserviss-
erahætti“ sínum, fullur yfirlætis og
hroka því hann veit alltaf best – hann
er jú með FIMM háskólapróf. FIMM.
Hann nýtur engra eðlilegra samskipta
eða tengsla við fólk og kemur sér alls
staðar út úr húsi. Sambönd hans við þá
sem af einhverjum ástæðum ílengjast í
návist hans byggjast á meðvirkni og
misnotkun.
Sjónvarpsþættir um vaktirnar og
kvikmyndin sem fylgdi í kjölfarið hafa
notið fádæma vinsælda hér á landi.
Með kvikmyndinni lýkur þessari stór-
sögu um þremenningana, sögu um ís-
lenskt samfélag. Þegar horft er yfir
þáttaraðirnar þrjár og kvikmyndina
kemur í ljós einn meginþráður sem er
spunninn frá upphafi til enda: sam-
skipti foreldra og barna. Markaleysi og
vandamál foreldranna koma niður á
börnum og börnin feta í fótspor for-
eldranna. Þremenningarnir eru börn
sem fengu ekki að vera börn.
Georg er sonur hugsjónakonunnar
sem hefur staðið í harðri réttindabar-
áttu alla sína ævi og boðið karlaveldinu
byrginn. Hún er einstæð móðir og er
stolt af því að hafa komið syni sínum
ein til manns. Sósíalisminn er hennar
heimspeki og Svíþjóð Olafs Palme
hennar fyrirheitna land. Daníel er
læknissonurinn sem kemur úr borg-
aralegu umhverfi efnaðrar fjölskyldu
sem stundar iðjusemi og kaupir lista-
verk en hefur ekkert pláss fyrir börnin
til að fylgja sínum eigin draumum og
verða það sem þau vilja sjálf. Ólafur
Ragnar er sonur svikahrappsins og
smákrimmans sem er alltaf að reyna
fyrir sér í nýjum og nýjum bisness sem
fer beint á hausinn. Hann er gagnrýn-
islausi smákapítalistinn, innblásinn af
dægurmenningunni, sem nær aldrei
flugi en dregur fjölskyldu og vini með
sér í fallinu. Þessi persónuflóra er
áminning til samfélagsins og foreldr-
anna um hættur í samskiptum foreldra
og barna. Hún er ákæra á hendur þeim
sem ekki standa sig. Sem slík er hún
afar beitt og er enginn þjóðfélagshópur
undanskilinn.
Hér vakna líka spurningar um hvaða
ljósi þættirnir og myndin varpa á sam-
skipti kynjanna og hvernig þætti karla
og kvenna eru gerð skil. Aðalpersónur
og þær sem njóta flestra blæbrigða og
nosturs í persónusköpun eru karlar –
en hlutverk þeirra kvenna sem koma
fyrir í sögunni er nær alltaf bundið við
framvindu sögunnar sem slíkrar og í
neikvæða átt frekar en hitt. Í því má
sjá áminningu um ójafnan hlut karla
og kvenna í samfélagslegri umræðu.
Bjarnfreðarson er þroskasaga. Við
vitum orðið heilmikið um þremenn-
ingana og höfum fengið dýpri sýn á
sögu þeirra, hvers vegna þeir eru eins
og þeir eru, hvers vegna þeir flækjast í
samskipti sem eru meðvirk og nið-
urbrjótandi og hvers vegna þeim tekst
aldrei að vera eins og fullorðið, mynd-
ugt fólk, sem stendur vörð um reisn
sína og misnotar ekki aðra heldur sýn-
ir þeim virðingu og tillitssemi. Allir
þrír breytast og þroskast í framvindu
sögunnar. Ekki síst Georg. Það er
magnað að upplifa hvernig aðstand-
endum myndarinnar tekst að láta
áhorfandann fá samúð með og finna til
í hjartanu yfir þessari persónu sem er
líklega mest óþolandi og fáránlegasta
persóna íslenskrar kvikmyndasögu –
og þótt víðar væri leitað.
Samúð áhorfandans með Georg
kviknar ekki síst þegar hann hefur átt-
að sig á því hvers eðlis samband hans
við Bjarnfreði er. Þá gengur hann í
sjálfan sig og gerir upp við kreppuna
sem hann hefur lifað við alla tíð. Hann
finnur barnið í sér aftur, í gjöfunum
sem teknar voru frá honum og hann
fékk aldrei að taka utan af og leika sér
með, og í sambandinu við föðurinn
sem honum var meinað að þekkja.
Sjónvarpsvaktirnar þrjár og bíó-
myndin Bjarnfreðarson varpa upp
mynd af íslensku samfélagi með því að
beina athyglinni að samskiptum for-
eldra og barna. Þannig vekur sagan
okkur til umhugsunar um hvernig við
erum sem þjóð. Sem slík er hún vel
þess virði að við horfum og hlustum og
að við tökum þeirri áskorun sem sagan
geymir.
Barnið og Bjarnfreðarson
Stórfjölskyldan í kvikmyndinni Bjarnfreðarson.
Öllu gamni fylgir al-
vara. Í Bjarnfreðarsyni
er dregin upp mynd af
íslensku fjölskyldulífi.
Kristín Þórunn Tómasdóttir
og Árni Svanur Daníelsson
kostlega skemmtileg og lifandi lýsing á
stjórnlausu þjóðfélagi eftir áðurnefnt
hrun kapítalismans, en hann nálgast við-
fangsefnið frá sjónarhóli einstaklings- og
frjálshyggjunnar.
Áhugavert er einnig að sjá hvaða bæk-
ur nutu mestrar hylli lesenda. Hugo-
verðlaunin eru önnur tvennra helstu
verðlauna vísindaskáldsögugeirans
ásamt Nebula-verðlaununum. Lesendur
sjálfir kjósa þær bækur sem hljóta Hugo
verðlaunin og á níunda og tíunda ára-
tugnum voru það klassískar harðar vís-
indaskáldsögur sem hlutu verðlaunin.
Hinn harði kjarni greinarinnar
Í greinasafninu The Ascent of Wonder
færa David Hartwell og Kathryn Cramer
rök fyrir því að harði skáldskapurinn sé
kjarni geirans. Aðrar nálganir séu vissu-
lega til, en þær skilgreini sjálfar sig á þá
vegu sem þær eru frábrugðnar kjarn-
anum. Í raun sé því ekki hægt að skilja
sumar undirgreinarnar nema í sam-
anburði við harðan vísindaskáldskap.
Í safninu skrifaði Gregory Benford
jafnframt að hjarta vísindaskáldskapar
væri sú upplifun að uppgötva eitthvað
nýtt. Á hann þar ekki eingöngu við til-
finningalega upplifun, heldur einnig
staðfestingu á þeirri trú að alheimurinn
sé byggður á algildum lögmálum, sem
hægt sé að uppgötva með vísindalegum
og rökrænum hætti.
Áðurnefndar uppreisnartilraunir, sem
vissulega áttu sumar rétt á sér frá list-
rænu sjónarhorni, virðast allar byggðar á
þeirri villu að harður vísindaskáldskapur
sé íhaldssamur. Þvert á móti er góður
harður vísindaskáldskapur með róttæk-
ari bókmenntum sem fyrir finnast.
Viðfangsefni greinarinnar er framtíðin,
staða mannsins í henni og áhrif tækni-
legra breytinga á mannlegt samfélag. Al-
mennt er harður vísindaskáldskapur
bjartsýnn á framtíðina og þá möguleika
sem tækniþróun getur veitt mannkyn-
inu. Jafnvel þegar skrifin eru svartsýn
reyna höfundar að sýna í dystópískum
skrifum að hending ræður ekki því að
samfélög hrynja. Slíkt hrun er afleiðing
þess að maðurinn notar ekki hæfileika
sína til rökhugsunar og vísindalegrar
þekkingarleitar.
Grundvallarhugsunin í hörðum vís-
indaskáldskap er með öðrum orðum sú
að vísindi og rökhugsun séu bestu leið-
irnar fram á veginn og að þau gefi mann-
kyninu bestu möguleikana til að byggja
betri framtíð.
Trú á vísindin og framtíðina
Það er því ekki skrýtið að í hörðum vís-
indaskáldskap sé að finna tilhneigingu til
að meta meira þá eiginleika einstaklinga
og samfélaga sem styðja við vísindalega
rannsóknarvinnu og veita einstaklingum
sem mest frelsi til að leita hamingjunnar
á eigin forsendum.
Vísindin þrífast misvel við mismun-
andi pólitískar aðstæður. Einræðisherrar,
valdaklíkur og stöðnuð samfélög óttast
breytingar umfram allt annað og hefta
gjarnan vísindin eða afskræma þau í póli-
tískum tilgangi. Vald sem heftir þekking-
aröflun, frelsi og sköpunarkraft ein-
staklinga ógnar hinni björtu framtíð.
Aðdáendur greinarinnar og höfundar
hafa lengi skilið þetta. Þess vegna er ein-
staklingshyggjan og tortryggni í garð op-
inbers valds svo ríkjandi í greininni.
Með þetta í huga virðist fullyrðing
Raymonds um að vísindaskáldskapur sé í
eðli sínu einstaklings- og frjálshyggjus-
innaður ekki úr lausu lofti gripin. Af
sömu ástæðu er ekki skrýtið að reglulega
komi upp hópar höfunda, sem ekki finna
sig innan þessa andrúmslofts.
Að sama skapi er hægt að fullyrða að
slíkar uppreisnartilraunir muni á end-
anum tapa fyrir hörðum vísindaskáld-
skap í anda Campbells og Heinleins.