SunnudagsMogginn - 21.08.2011, Blaðsíða 17

21. ágúst 2011 17
Söðull og beisli frú Sigríð-
ar í Sólheimatungu eru til
sýnis í gömlu taðgeymsl-
unni í kjallaranum.
Á
síðustu öld urðu örar breytingar í sveitum
landsins, raunar svo örar að jafna má við
byltingu. Fólk hætti að ganga í skinnskóm og
flutti úr húsum sem gerð voru úr torfi og
grjóti í ný og háreistari hús sem gerð voru úr stein-
steypu. Gömlu torfbæirnir grotnuðu hratt niður og voru
fjarlægðir. Sumir sjá eftir þeim í dag, en Margrét Hall-
grímsdóttir þjóðminjavörður hefur sagt að íslenski torf-
bærinn eigi sér sögu sem sé „einstæð í heiminum“ og
hana þurfi að rannsaka betur.
Þegar leið á öldina voru mörg steinhúsanna orðin lúin
og þá voru líka komin ný efni til að einangra hús. Bænd-
ur byggðu því ný og betri hús og gömlu húsin grotnuðu
niður eða voru rifin. Þó að sumstaðar hafi verið vilji til
að halda í þessi hús er fátítt að bændur séu svo vel efnum
búnir að þeir treysti sér í að gera við gömul hús, sem
kannski voru lítil not fyrir. Þessi hús, sem eru af fyrstu
kynslóð húsa og tók við af torfbæjunum, eru því að
hverfa úr sveitum landsins.
Þessi gömlu steinsteyptu hús eru af ýmsum stærðum
og gerðum. Oft voru þau byggð af vanefnum. Und-
antekningalaust var steypan hrærð heima og hífð með
handafli í mótin. Sementið var dýrt og því reyndu menn
að spara það eins og hægt var. Mölin sem notast var við
var misjöfn að gæðum og því er misjafnt hversu vel
veggir húsanna hafa staðist tímans tönn. Erfitt var að fá
góð efni til einangrunar, en menn reyndu m.a. að ein-
angra með reiðingi, þ.e. torfi.
Gríðarlega stór hús í sveitum
Í Borgarfirði standa enn nokkur merk hús, en þeirra
merkast er án efa íbúðarhúsið að Sveinatungu í Norður-
árdal sem er fyrsta steinsteypta hús á Íslandi, reist 1895.
Íbúðarhúsið að Arnbjargarlæk í Þverárhlíð, sem byggt
var 1923, er líka merkilegt, en það er samtals 1.316 rúm-
metrar og sýnir vel þann stórhug sem ríkti í sveitum
landsins þegar Ísland var að rísa úr öskustó. Þá má ekki
gleyma Hvítárvallabænum sem hlaðinn var úr grjóti árið
1877.
Það eru hins vegar mörg hús í Borgarfirði sem hafa
verið rifin. Árið 1997 var íbúðarhúsið í Svignaskarði rifið
en það var reist árið 1909 af Guðmundi Daníelssyni, sem
var landsþekktur athafnamaður. Húsið var samtals 1.052
rúmmetrar að stærð og á þremur hæðum. Verkalýðs-
Fyrsta kynslóð steinhúsa í sveitum að hverfa
félagið sem á Svignaskarð taldi of dýrt að gera við húsið,
en samkvæmt kostnaðaráætlun sem gerð var áður en
húsið var rifið var talið að utanhússviðgerð myndi kosta
17 milljónir króna.
Annað stórhýsi í Borgarfirði var íbúðarhúsið á Hrafn-
kelsstöðum á Mýrum, en það var byggt 1930. Kostnaður
við það reyndist ábúendum þungur í skauti þegar leið á
kreppuárin. Húsið var 871 rúmmetri, en það var tvær
hæðir, kjallari og ris. Húsið var orðið lélegt og var rifið
fyrir nokkrum árum.
Spyrja má hvers vegna var verið að byggja svona stór
hús í sveitum á þessum árum. Hafa þarf í huga að í sveit-
unum bjuggu á þessum tíma oft stórar fjölskyldur og
raunar voru fjölskyldurnar stundum fleiri en ein og fleiri
en tvær á hverjum bæ. Þetta var fyrir tíma vélvæðingar
og því voru stórbændur enn með vinnufólk í vinnu. Það
þurfti því stórt húsnæði undir vinnufólk og allan barna-
skarann. Með vélvæðingunni fækkaði fólki í sveitum og
stundum sátu eftir litlar fjölskyldur í alltof stórum hús-
um; húsum sem voru illa einangruð og þörfnuðust mik-
ils viðhalds.
Á bak við þessi gömlu steinhús er því mikil saga sem
ekki er síður vert að varðveita en gamla traktora og
gamla torfbæi.
Sigríður Sigurðardóttir, húsfreyja í Sólheimatungu (fyrir
miðri mynd), ásamt hjónunum Herborgu frá Heygum og
Magnúsi Sigurðssyni lögreglumanni í Reykjavík (bróður
Sigríðar) og hjónunum Einari Sigurðssyni frá Stóra-Fjalli
(bróður Sigríðar) og Hólmfríði Jónsdóttur.
Fékk einn pott af mjólk
Jónas Eggert Jónsson eignaðist Sólheimatungu um aldamótin 1900, en
jörðina keypti hann af ekkjunni Helgu Bjarnadóttur sem þá bjó í Sól-
heimatungu. Áður hafði Jónas gert leigusamning við Helgu, en hann er
dagsettur 1891. Nafn Helgu er handsalað undir leigusamninginn sem
þýðir væntanlega að hún hefur ekki verið fær um að skrifa nafnið sitt.Af-
rit af leigusamningnum hangir uppi á vegg í bænum. Samningurinn er ít-
arlegur og kveður á um hvernig leigugreiðslum skuli háttað, en í síðasta
tölulið segir Helga: „Meðan ég lifi áskil jeg mér ókeypis húsnæði hús-
mennsku í Sólheimatungu hjá nefndum Jónasi. Svo sé hann og skyldug-
ur til að láta mig fá meðan ég lifi einn pott af nýmjólk daglega eða sem
annars konar svarar í vökva sömuleiðis án borgunar, að mér látinni fellur
ígildi þessarar kvaðar burt“.
Sumir hafa túlkað þessa síðustu setningu þannig að Jónas hafi ekki
þurft að vökva leiði Helgu með mjólk eða öðrum vökva.
Þjóðbúningur
Guðrúnar Tóm-
asdóttur frá
Fellsenda í
Dölum.
Bærinn Sólheimatunga í Stafholt-
stungum stendur við Gljúfurá þar
sem áin rennur í Norðurá. Lokið var
við smíði íbúðarhússins árið 1911.
Eitt ár tók að byggja húsið enda
skorti ekki vinnufúsar hendur í
sveitum landsins í byrjun 20. aldar.