SunnudagsMogginn - 28.08.2011, Blaðsíða 20

20 28. ágúst 2011
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
H
inn 25. ágúst 2011 eru rétt tutt-
ugu ár frá því, að Ísland varð
fyrst til þess vestrænna ríkja að
endurnýja viðurkenningu sína
á sjálfstæði Eystrasaltsríkjanna þriggja,
Eistlands, Lettlands og Litháens, og taka
aftur upp stjórnmálasamband við þau.
Þessi lönd höfðu verið undir stjórn Rússa-
keisara fyrir byltingu kommúnista 1917, en
öll orðið sjálfstæð 1918. Eftir að Jósef Stalín,
einvaldur Ráðstjórnarríkjanna, gerði
griðasáttmála við Adolf Hitler í ágúst 1939,
þar sem þeir skiptu með sér Mið- og Aust-
ur-Evrópu, ruddist Rauði herinn inn í þessi
lönd og lagði þau undir sig. Var látið svo
heita 1940, að þau sæktu um inngöngu í
Ráðstjórnarríkin og hættu að vera til sem
sjálfstæð ríki. Eina vestræna ríkið, sem við-
urkenndi það þó, var Svíþjóð. Ýmis óvænt
tengsl eru á milli Íslands, Eystrasaltsríkj-
anna og heimskommúnismans, eins og ég
skýri frá í bók um íslenska kommúnista,
sem kemur út í október.
Líba Fridland heldur fyrirlestra
Haustið 1922 kom til Íslands kona að nafni
Líba Fridland. (Líba er ást á jiddísku, svo að
kalla mætti hana Ástu á íslensku.) Hún var
af lettneskum gyðingaættum, en fæddist í
Rússaveldi, nálægt Moskvu, og stundaði
nám í háskólum í Þýskalandi og Rússlandi.
Hún lærði dönsku og hafði framfæri af því
að aðstoða rússnesk fyrirtæki við bréfa-
skriftir til Danmerkur. En eftir byltingu
kommúnista sá hún sitt óvænna og flýði til
fjölskyldu sinnar í Lettlandi. Hingað kom
hún á vegum Listvinafélagsins, en notaði
tækifærið til að flytja á útmánuðum 1923
fyrirlestur í Reykjavík og víðar um ástandið
í Rússlandi. Flutti hún hann á dönsku, en
Ólafía Jóhannsdóttir þýddi venjulega jafn-
óðum á íslensku. Ásta Fridland birti síðan
fyrirlesturinn í Eimreiðinni haustið 1923.
Lýsti hún þar hinu blóðuga valdaráni
kommúnista, hungursneyð, örbirgð og
kúgun.
Íslenskir kommúnistar brugðust ókvæða
við. Hendrik Ottósson, sem sótt hafði þing
Alþjóðasambands kommúnista í Moskvu
sumarið 1920 og sinnt erindrekstri fyrir
sambandið hér á landi (eins og kemur fram
í Moskvuskjölunum), skrifaði á móti henni
í Alþýðublaðið. Taldi hann sig þurfa að
leiðrétta ýmsar missagnir í máli Ástu. Ein
missögnin var, sagði Hendrik, að þjóðbylt-
ingarmenn hefðu drepið keisarafjölskyld-
una, ekki kommúnistar. Þetta var rangt:
Fjölskyldan var myrt samkvæmt tilskipun í
símskeyti frá Lenín. Annað var eftir þessu í
greinum Hendriks. En Ásta Fridland fór til
Kaupmannahafnar þetta haust og síðan
áfram til Riga í Lettlandi og er úr sögunni.
Teodoras Bieliackinas skrifar greinar
Annar Eystrasaltsbúi, sem fræddi Íslend-
inga um stjórnarfarið í hinu volduga ríki
rauðliða, var gyðingur frá Litháen. Hann
hét Teodoras Bieliackinas, og hafði fjöl-
skylda hans flúið Rússland 1917, þegar
hann var ellefu ára að aldri.
Foreldrar hans voru í góðum álnum, svo
að Teodoras gat látið eftir sér að sinna að-
allega áhugamálum sínum. Eitt þeirra var
íslenskt mál, og kom hann fyrst til Íslands
1934. Hann sneri aftur hingað 1936 og varð
hér innlyksa eftir hernám Eystrasaltsríkj-
anna. Hafði hann ofan af fyrir sér með
kennslu, og sótti Halldór Kiljan Laxness hjá
honum rússneskutíma. Snemma árs 1946,
þegar ungur menntamaður, nýkominn frá
Svíþjóð, andmælti í Þjóðviljanum fréttum
Morgunblaðsins af íbúum í Eystrasalts-
ríkjum, sá Teodoras Bieliackinas sig knúinn
til að skrifa nokkrar greinar um ástandið
þar. Lýsti hann því, hvernig Kremlverjar
hefðu undirokað Litháen og hin Eystra-
saltsríkin tvö.
Sósíalistar brugðust hinir verstu við.
Skrifaði Björn Franzson, sem þá var frétta-
maður á Ríkisútvarpinu (enda stalínistinn
Brynjólfur Bjarnason menntamálaráð-
herra), grein í Þjóðviljann undir heitinu:
„Litúvískur fasisti launar íslenska gest-
risni.“ Jós hann fúkyrðum yfir Teodoras,
sem væri augljóslega vitgrannur, en um leið
hættulegur. „Hvers konar laumustarfsemi
er það, sem þessi maður rekur hér á landi,
og í hverra umboði starfar hann hér?“ Val-
týr Stefánsson, ritstjóri Morgunblaðsins,
svaraði sósíalistum og hélt skörulega uppi
vörnum fyrir Teodoras, sem lést árið eftir
úr nýrnameini, langt um aldur fram.
Nú í sumar kom út í Litháen bók um
Teodoras Bieliackanas og Íslandsdvöl hans
eftir blaðamanninn Leonas Stepanauskas.
Tvær bækur um Eystrasaltsríkin
Sósíalistar voru áhrifamiklir í íslensku
menningarlífi um miðja tuttugustu öld,
enda nutu þeir rausnarlegra framlaga úr
sjóðum Kremlverja, eins og sést í Moskvu-
skjölunum. Almenna bókafélagið var
stofnað til mótvægis við áhrif þeirra sum-
arið 1955, og var fyrsta útgáfuritið Örlaga-
nótt yfir Eystrasaltslöndum eftir eistneska
rithöfundinn Ants Oras. Hafði hann verið
prófessor í enskum bókmenntum í háskól-
unum í Tartu og Helsinki, en flúið undan
kommúnistum til Svíþjóðar 1943 og komist
þaðan til Bandaríkjanna, þar sem hann varð
prófessor í Florida-háskóla í Coral Gables.
Séra Sigurður Einarsson í Holti þýddi bók-
ina á íslensku, en þar sagði Oras frá ánauð
Eystrasaltsþjóðanna: Um leið og Rauði her-
inn þrammaði inn, tóku leppstjórnir við
völdum, héldu sýndarkosningar og sóttu
um aðild að Ráðstjórnarríkjunum. Og eina
júnínóttina sumarið 1940 birtust skyndi-
lega sveitir leynilögreglunnar, NKVD (síðar
KGB), á heimilum flestra frammámanna
landanna þriggja og handtóku þá. Voru
þeir sendir tugþúsundum saman í gripa-
vögnum til Síberíu við hinar hörmulegustu
aðstæður og fjölskyldur þeirra á eftir þeim.
Almenna bókafélagið gaf síðan út bók
eftir annan landflótta Eistlending, Anders
Küng, árið 1973, Eistland. Smáþjóð undir
oki erlends valds, og þýddi hana ungur
laganemi, Davíð Oddsson. Þar rakti höf-
undur, sem bjó í Svíþjóð, hvernig Kreml-
verjar reyndu eftir hernám Eystrasaltsríkj-
anna smám saman að eyða þar þjóðlegum
sérkennum, flytja inn fólk sitt og siði og
neyða alla til að læra rússnesku og tala.
Küng lét þó í ljós von um, að þjóðirnar þrjár
varðveittu hina sjálfstæðu menningu sína.
Tveir ólíkir eistneskir gestir
Á meðan Eystrasaltsþjóðirnar lágu undir
þungu fargi kommúnismans 1940– 1991,
sóttu tveir kunnir eistneskir gestir Ísland
heim, harla ólíkir. Annar var dr. August
Rei, forsætisráðherra útlagastjórnar Eist-
lands í Stokkhólmi, sem kom hingað sum-
arið 1957. Rei var lögfræðingur að mennt og
jafnaðarmaður. Tóku Ásgeir Ásgeirsson
forseti og Guðmundur Í. Guðmundsson ut-
anríkisráðherra á móti honum á Bessastöð-
um, og ræddi Rei líka við blaðamenn. Birti
Morgunblaðið langt viðtal við hann, en
Þjóðviljinn minntist ekki einu orði á heim-
sóknina.
Sendiherra Ráðstjórnarríkjanna í
Reykjavík, Pavel Ermoshín, skrifaði hins
vegar utanríkisráðuneytinu og kvartaði
undan þeirri „óvild“, sem erlendu vinaríki
væri sýnd með því að taka á móti Rei, en
hann væri leiðtogi útlagasamtaka, sem
andvíg væru ráðstjórninni í Kreml.
Utanríkisráðuneytið svaraði kurteislega, að
Rei hefði komið á eigin vegum og að öllum
Íslendingum hefði verið frjálst að hitta
hann.
Hinn gesturinn var Johannes (eða Ivan)
Käbin, sem var aðalritari kommúnista-
flokks Eistlands 1950–1978 og forseti æðsta
ráðs Eistlands 1978– 1983. Hann var Eisti að
uppruna, en fæddur í Rússlandi og talaði
eistnesku ætíð með rússneskum hreim.
Hann var formaður sendinefndar, sem kom
hingað í maí 1978 samkvæmt sérstakri
samþykkt miðstjórnar kommúnistaflokks
Ráðstjórnarríkjanna og átti að kynna sér
landbúnaðarmál. Dr. August Rei hafði í
viðtölum við íslenska blaðamenn 1957 lýst
Käbin sem þjóðsvikara og Rússalepp. Hefði
hann verið stalínisti og ekki aðeins tekið
fullan þátt í að kúga eistnesku þjóðina,
heldur líka framkvæmt hreinsanir í eist-
neska kommúnistaflokknum að stalínískri
fyrirmynd. Hefðu þúsundir flokksbræðra
hans verið teknar af lífi eða sendar í þrælk-
unarbúðir. Fylgja verður þó sögunni, að
seinna sneri Käbin við blaðinu og studdi
hóflegar umbætur í landinu. En svo virðist
sem heimsókn Käbins til Íslands hafi vakið
litla athygli og enginn tekið eftir því, hvaða
erkiþrjótur var hér á ferð.
Góðir gestir í Höfða
Eftir hrun Berlínarmúrsins í nóvember
1989 varð íbúum Mið- og Austur-Evrópu
það ljóst, sem hafði raunar komið fram á
sögulegum fundi Ronalds Reagans og
Míkhaíls Gorbatsjovs í Höfða haustið 1986,
að Kremlverja brast afl og áræði til frekari
þátttöku í kalda stríðinu. Þjóðir Eystra-
Ísland, Eystra-
saltsríkin og
heimskomm-
únisminn