SunnudagsMogginn - 28.08.2011, Blaðsíða 47

28. ágúst 2011 47
N
úpsstaður er ein-
stakur menningar-
og náttúruminja-
staður í stórbrotnu
og fögru umhverfi sem mótast
hefur af eldgosum, vötnum,
jöklum og byggð á mörgum
öldum. Svæðið nær frá sjó og
svörtum söndum allt að
Vatnajökli. Austan við bæinn
gnæfir Lómagnúpur og er
bærinn Núpsstaður sá austasti
í Vestur-Skaftafellssýslu. Bæj-
arstæðið er í túni undir háum
og tignarlegum hamraveggj-
um. Þar standa gömul bæj-
arhús og bænhús úr torfi. Fyr-
ir neðan hamrana eru stór
björg sem sum ná að bæj-
arhúsunum og setja svip á
umhverfið. Menningarminjar
um aldalangan búskap eru
sýnilegar hvert sem litið er og
má segja að á Núpsstað fari
saman mögnuð náttúra og
einstakar menningarminjar í
órofa samhengi.
Árið 1703 var jörðin í eigu
Skálholtsstaðar en sama ætt
hefur búið á Núpsstað frá því
um 1730. Síðustu ábúendur á
jörðinni voru Eyjólfur Hann-
esson sem lést árið 2004 og
bróðir hans Filippus Hann-
esson sem lést á liðnu ári þá
nýorðinn hundrað ára að
aldri. Þeir bræður voru barn-
lausir og ókvæntir. Þeir fædd-
ust á Núpsstað og ólust þar
upp í hópi tíu systkina. Nýlega
lést elsta systir þeirra Margrét
Hannesdóttir, hundrað og sjö
ára að aldri. Þrjú systkinanna
eru á lífi, Jón, Jóna og Ágústa
Hannesbörn. Foreldrar þeirra
voru Þóranna Þórarinsdóttir
húsfreyja og hinn þjóðþekkti
Hannes Jónsson landpóstur og
bóndi sem tók við jörðinni af
föður sínum.
Til bæjarins á Núpsstað telj-
ast allmörg hús. Bæjarstæðið
er einstaklega vel varðveitt
menningarlandslag og er
ómetanleg heimild um bú-
skaparhætti fyrr á öldum. Þar
á meðal er bænhúsið, sem
varðveitt er í húsasafni Þjóð-
minjasafns Íslands. Núpsstað-
arbærinn á sér langa þróun-
arsögu og var húsunum haldið
við og gert við hleðslur þegar
þörf krafði. Árið 1905 voru
rifin þrjú torfhús bæjarins og
tvær burstir byggðar í þeirra
stað. Því húsi var síðan breytt
árið 1929 þegar burstirnar
voru teknar af og hærra ris
sett yfir húsið. Eftir þá breyt-
ingu sneri langhlið bæjarins að
hlaðinu og í þeirri mynd hefur
bærinn varðveist lítið breyttur
frá þriðja áratug síðustu aldar.
Um kirkju á Núpsstað er
fyrst getið í kirknatali Páls
biskups Jónassonar frá því um
1200 en elsti máldagi Núps-
staðarkirkju er frá því um
1340. Talið er að bænhúsið
sem nú stendur sé að stofn-
inum til úr kirkju sem var
byggð um 1650. Sú kirkja stóð
fram yfir 1763 eða fram yfir
móðuharðindi. Séra Jón Stein-
grímsson messaði í Núpsstað-
arkirkju 7. september árið
1783 og „var þá öskufall svo
mikið að meira var myrkur en
dimma í kirkjunni“ eins og
séra Jón kemst að orði í bréfi
til Finns biskups Jónssonar.
Síðar var bænhúsið um tíma
notað í veraldlegum tilgangi
sem skemma en árið 1930 var
húsið friðlýst. Hinn 3. sept-
ember næstkomandi eru liðin
fimmtíu ár síðan bænhúsið var
endurvígt að lokinni viðgerð
Þjóðminjasafns Íslands. Í
húsasafni Þjóðminjasafns Ís-
lands eru auk bænhússins yfir
fjörutíu hús víðs vegar um
landið. Þeirra á meðal eru
flestir torfbæir okkar og torf-
kirkjur. Þjóðminjasafnið sér
um viðhald þeirra og tryggir
með því verndun húsanna
með sem bestum hætti. Sú
verkkunnátta sem nauðsynleg
er til viðhalds húsanna hefur
verið hverfandi, en á liðnum
árum hefur verið gert átak í
að varðveita handverksþekk-
ingu víða um land og eiga
fleiri möguleika á að tileinka
sér þá handverksfærni sem til
þarf. Nýlega voru unnar end-
urbætur á torfhúsunum á
Núpsstað undir stjórn Þjóð-
minjasafns Íslands. Viðgerð
stóð yfir á árunum 2006-2008
og var gert við húsin með
varðveislugildi minjanna, for-
vörslu og skráningu þeirra að
leiðarljósi.
Á sviði þjóðminjavörslu
beinist athyglin í vaxandi
mæli að samhengi minja við
umhverfið. Jafnframt hefur
vaxið áhugi á verkþekkingu og
verkmenningu, sem minjarnar
eru sprottnar úr. Við þjóð-
minjavörslu er nú meiri
áhersla á að skrá heimildir og
þekkingu um verkmenningu
og leita leiða til að varðveita
hana. Þar er sérstaklega litið
til reynslu staðkunnugra þar
sem þeirra nýtur við. Feðg-
arnir á Núpsstað miðluðu af
sinni löngu reynslu er unnið
var að viðgerð bænhússins og
torfhúsanna og var sú sam-
vinna ómetanleg. Nú þegar
liðin er hálf öld frá viðgerð
bænhússins og endurvígslu
þess er vert að þakka framlag
þeirra til þjóðminjavörslu á Ís-
landi. Varðveisla verkmenn-
ingar torfhúsaarfsins er mik-
ilvægur þáttur í varðveislu
minjanna á Núpsstað sem og
annarra torfhúsa á Íslandi.
Með varðveislu torfhúsaarfsins
skapast möguleikar á nýrri
þekkingu um sögulegar minj-
ar, meiri færni til verndunar
og fjölbreytt tækifæri til miðl-
unar.
Hannes Jónsson landpóstur ásamt sonum sínum Jóni, Eyjólfi og Filippusi
við Núpsstaðabæinn um það leyti sem bænhúsið var friðlýst.
Þjóðminjasafn Íslands/Helgi Arason
Maður á hesti
fyrir framan
bæinn á Núps-
stað skömmu
eftir aldamótin
1900.
Þjóðminjasafn Íslands
Ung stúlka fyrir framan bæinn á Núpsstað rétt um 1930, líklega ein
dætra hjónanna á staðnum.
Þjóðminjasafn Íslands/Helgi Arason
Hannes Jónsson og hundur fyrir framan bænhúsið á Núpsstað árið 1962. Myndin er tekin eftir endurvígslu bænhússins.
Þjóðminjasafn Íslands
Núpsstaður, minjar
og stórbrotin náttúra
Þankar um
þjóðminjar
Margrét Hallgrímsdóttir
margret@thjodminjasafn.is