Fréttablaðið - 10.12.2011, Blaðsíða 32

10. desember 2011 LAUGARDAGUR32
A
tlantshafsbandalag-
ið (NATO) stendur
sífellt frammi fyrir
nýjum áskorunum.
Hið gamla hlut-
verk bandalagsins,
að vera viðbúið árás úr austri, er
löngu horfið en þrátt fyrir end-
urteknar umræður um tilvistar-
kreppu NATO verður ekki annað
séð en að bandalagið sé önnum
kafið við þörf verkefni.
NATO-herir eru nú við friðar-
gæzlu í Afganistan og Kosovo,
berjast við sjóræningja úti fyrir
ströndum Sómalíu og hafa nýlokið
vel heppnaðri aðgerð í Líbíu. Allt
eru þetta svæði þar sem engum
datt í hug fyrir tveimur áratug-
um að NATO ætti eftir að láta til
sín taka. Bandalagið fæst við ýmis
verkefni, sem engum datt þá held-
ur í hug að það ætti eftir að hafa
með höndum; hamlar gegn hryðju-
verkum, skipuleggur varnir gegn
tölvuhernaði og er meira að segja
farið að beina sjónum að þeim
öryggisógnum sem fylgja hlýnun
loftslags á Jörðinni.
Einn af hershöfðingjum NATO
orðaði það svo nýlega að það þýddi
ekki lengur að reyna að sjá fyrir
allar ógnir sem steðjuðu að ríkj-
um NATO. Það væri nær að við-
urkenna að ógnirnar væru óút-
reiknanlegar og sjá svo til þess
að bandalagið væri í stakk búið,
bæði pólitískt og hernaðarlega, að
bregðast við hinu ófyrirsjáanlega.
Úreltur herafli Evrópuríkja
Herafli NATO, sérstaklega evr-
ópsku aðildarríkjanna, er hins
vegar að mörgu leyti úreltur og
ekki í færum til að bregðast við
nýjum ógnum. Evrópuríkin hafa
þannig á aðra milljón manna undir
vopnum en geta aðeins sent fáein
þúsund til fjarlægra heimshluta.
Heraflinn er ennþá um of bund-
inn í herstöðvum og miðaður við
að verjast hefðbundinni innrás.
Getu vantar til að flytja lið hratt
um langan veg (langdrægar flutn-
ingaflugvélar og skip, eldsneytis-
vélar sem geta gefið eldsneyti á
flugi), berjast við óhefðbundna
óvini (sérsveitir) og hafa yfirsýn
yfir vígvöllinn og aðgerðir óvinar-
ins (njósnaflugvélar, gervihnettir,
fjarskipta- og njósnakerfi).
Allt þetta eiga Bandaríkjamenn
og hafa varið gífurlegum fjárhæð-
um til umbreytingar heraflans á
undanförnum árum. Evrópuríkin
hafa hins vegar dregizt aftur úr.
Bandaríkjamenn eru orðnir hund-
leiðir á að vera ómissandi í nánast
öllum aðgerðum NATO, líka þeim
sem fara fram í bakgarði Evrópu.
Robert Gates, varnarmálaráð-
herra Bandaríkjanna, ýtti harka-
lega við evrópsku NATO-ríkjun-
um í ræðu í fyrra, þar sem hann
sagði að skortur á vilja Evrópu-
ríkjanna til að fjárfesta í nauðsyn-
legri hernaðargetu kynni að leiða
til endaloka NATO. Það er raunar
ekki sérskoðun Bandaríkjamanna
að Evrópuríkin verði að standa sig
betur; að hluta til endurómaði ræða
Gates málflutning að minnsta kosti
þriggja síðustu framkvæmdastjóra
NATO, sem allir eru Evrópumenn.
Á sama tíma eru miklar þreng-
ingar í efnahagslífi Vesturlanda og
flest NATO-ríki hafa ekkert svig-
rúm til að auka útgjöld til varnar-
mála; það er frekar að þrýsting-
ur sé á niðurskurð þar til að hlífa
velferðarkerfi ríkjanna.
Á þessu hafa menn áttað sig í
höfuðstöðvum NATO. Þar er nýj-
asta tízkuorðið snjallvarnir (e.
smart defence). Það vísar ekki
aðeins til þeirrar háþróuðu tækni
sem nútímaherir þurfa að tileinka
sér, heldur ekki síður til þess að
gerbreyta þurfi allri hugsun og
skipulagi á útgjöldum til varnar-
mála. „Við getum ekki eytt meiru,
en við getum gert það betur með
því að gera það í sameiningu,“
segir Anders Fogh Rasmussen,
framkvæmdastjóri NATO.
Forgangsröðun, sérhæfing
og samstarf
Framkvæmdastjórinn hamrar
nú sífellt á því sem hann segir
þrjá grunnþætti í snjallvörnum;
forgangsröðun, sérhæfingu og
fjölþjóðlegum lausnum.
Fyrsti þátturinn þýðir í raun
að aðildarríkin verði að horfast í
augu við að þau geti ekki öll hald-
ið úti öllum þáttum nútímahernað-
ar. Dæmi um þetta eru raunar til
nú þegar. Þegar Eystrasaltsríkin
þrjú gengu í NATO áttu þau engan
flugher. Það varð að samkomulagi
milli þeirra og bandalagsins að
þau myndu ekki eyða peningum í
að kaupa sér orrustuþotur, heldur
fremur í að byggja upp hreyfan-
legar hersveitir. Þetta hefur gert
Eystrasaltsríkjunum kleift að
senda til dæmis herlið til Afgan-
istans, en önnur aðildarríki NATO
skiptast á um að sinna eftirliti með
lofthelgi þeirra. Mörg Austur-Evr-
ópuríkin eiga úreltan flota af göml-
um, rússneskum MIG-orrustuflug-
vélum og nú er bent á að það væri
fullkomlega galið að þau réðust öll
í rándýra endurnýjun á flugflot-
anum; það sé nóg að sumir geri
það en aðrir verji peningunum í
eitthvað annað, sem NATO vantar.
Sérhæfingin getur falizt í því að
eitt ríki byggi upp getu á afmörk-
uðu sviði, sem nýtist fleiri ríkj-
um eða bandalaginu öllu. Þannig
hafa Eistar tekið forystuna í vörn-
um gegn tölvuhernaði, enda eru
þeir reynslunni ríkari eftir harð-
ar tölvu árásir frá Rússlandi, og
miðla öðrum ríkjum af þekkingu
sinni. Tékkar hafa komið sér upp
sérsveit til að bregðast við efna- og
sýklavopnahernaði, sem er í raun
langt umfram þeirra eigin þarfir
en getur gagnazt bandalaginu öllu.
Fjölþjóðleg verkefni taka ekki
sízt mið af því að margs konar
nútímatæknibúnaður er orðinn
svo gífurlega dýr (vopnakerfi
hækka í verði langt umfram verð-
bólgu og vöxt landsframleiðslu
NATO-ríkjanna) að einstök ríki
ráða ekki við að kaupa hann ein og
sér. Hér höfum við enn gott dæmi
um það sem koma skal; tíu NATO-
ríki ásamt Svíþjóð og Finnlandi
(sem eru ekki í NATO en í mjög
nánu hernaðarlegu samstarfi)
slógu saman í þrjár Hercules C-17
langdrægar herflutningavélar og
áhafnirnar eru fjölþjóðlegar.
Pólitískt viðkvæmt
Út frá þörfum NATO sem varnar-
bandalags eru þessar nýju áherzlur
fullkomlega rökréttar. En í höfuð-
borgum aðildarríkjanna er sjón-
arhóllinn annar og málið gríðar-
lega viðkvæmt, að minnsta kosti
af þremur ástæðum.
Í fyrsta lagi finnst mörgum það
spurning um fullveldi og þjóðar-
stolt að ríki geti sjálf séð um alla
þætti landvarna sinna og þurfi
ekki að fela þær öðrum, jafnvel
þótt þar sé bandalagsríki í NATO
á ferð. Hugmyndin er Íslendingum
ekki framandleg; hér hafa önnur
NATO-ríki séð um landvarnirnar
í meira en hálfa öld – og sumir af
þeim sem hafa haft mestar áhyggj-
ur af fullveldinu í umræðum um
ESB voru engu að síður hörðustu
stuðningsmenn þess fyrirkomu-
lags. Í ýmsum öðrum NATO-ríkj-
um eru þessar hugmyndir hins
vegar afar umdeildar. Umræður
hafa orðið um þennan þátt máls-
ins í Danmörku, sem gerð eru skil
annars staðar hér á síðunni.
Í öðru lagi munu ríki ekki leng-
ur geta ákveðið einhliða hvaða
hernaðargetu þau byggja upp eða
hvaða búnað þau kaupa. NATO
sjálft mun hafa þar miklu meira
að segja og þar með missa stjórn-
málamenn spón úr aski sínum; oft
hafa menn lagt áherzlu á að „kaupa
innlent“ frekar en endilega beztu
eða hagkvæmustu græjurnar.
Í þriðja lagi þýða nýju áherzl-
urnar áreiðanlega róttæka upp-
stokkun í varnarmálaiðnaði í Evr-
ópu. Sú atvinnugrein telst iðulega
til innlendra krúnudjásna, er ríkis-
styrkt og ofvernduð af stjórnvöld-
um og undanþegin venjulegum
samkeppnisreglum. Anders Fogh
Rasmussen sagði nýlega að þar
vantaði sárlega meiri samkeppni,
sem ætti að geta stuðlað að lægra
verði, og jafnframt ætti að stefna
að samruna fyrirtækja.
Bent hefur verið á að ekkert
vit sé í að í Evrópu séu fimm orr-
ustuflugvélaverksmiðjur og þrjá-
tíu fyrirtæki sem smíði brynvarða
vagna. Samruni gæti skilað gífur-
legri hagræðingu. Þar að auki sé
samræming á stöðlum nauðsyn-
leg; í fjölþjóðlegum aðgerðum geti
menn lent í afkáralegum kringum-
stæðum eins og að þegar brynvar-
inn sjúkrabíll frá einu ríki ætlar að
sækja særðan hermann frá öðru
passa sjúkrabörurnar ekki í bílinn.
NATO hefur hins vegar enga
lögsögu um breytingar á sam-
keppnisumhverfi varnarmálaiðn-
aðarins. Þar leggur bandalagið
traust sitt á framkvæmdastjórn
Evrópusambandsins, sem hefur
undanfarið unnið að því að brjóta
upp staðnaðan markað, meðal ann-
ars til að styrkja stöðu geirans
gagnvart bandarískum varnar-
málaiðnaði.
Á leiðtogafundi NATO í Chicago
í maí á næsta ári er ætlunin að
samþykkja „pakka“ sem kveður
á um hvernig bandalagið ætlar að
byggja upp margvíslega nýja hern-
aðargetu með snjallvarnanálgun-
inni. Embættismenn bandalagsins
fara nú á milli höfuðborga aðildar-
ríkjanna og reyna að leiða stjórn-
málamönnum á hverjum stað fyrir
sjónir að á þessum erfiðu tímum
eigi þeir ekki annan kost en að vera
snjallir, jafnvel þótt það kosti að
leggja þurfi þjóðarstoltið til hliðar.
Nýr varnarmálaráðherra Danmerkur, jafnaðarmaðurinn Nick
Hækkerup, varpaði fram þeirri hugmynd fyrir skömmu að
Danmörk og nágrannalönd hennar starfræktu sameiginlegar
loftvarnir og skiptust á að gæta lofthelgi hvert annars. Þegar
til dæmis rússnesk herflugvél nálgaðist danskt loftrými væri
ekki endilega nauðsynlegt að það væru danskar orrustuþotur
sem færu á loft til móts við hana; þær gætu alveg eins verið
norskar eða þýzkar.
„Ég er alls ekki að tala um að leggja niður flugherinn.
En rétt eins og við aðstoðum nú Eystrasaltslöndin og
Ísland við að gæta lofthelgi sinnar getum við skipt verkum
með nágrannalöndunum í framtíðinni,“ sagði varnarmála-
ráðherrann í samtali við Politiken.
Ummælin eru eins og töluð út úr hjarta Anders Fogh
Rasmussen, framkvæmdastjóra NATO, sem hefur einmitt
tekið sameiginlegt lofthelgiseftirlit sem dæmi um snjall-
varnir.
Þá bregður hins vegar svo við að Troels Lund Poulsen,
talsmaður Venstre í varnarmálum – og flokksbróðir fram-
kvæmdastjórans – lýsir harðri andstöðu við hugmynd Hække-
rups og kallar hana útvistun á fullveldinu. „Fullveldi Dan-
merkur er eitt af því allra viðkvæmasta sem við getum beðið
önnur ríki að hjálpa okkur með. Gæzla fullveldisins hefur
lykilþýðingu fyrir þjóðríkið. Ég er á móti þessu; þetta gengur
allt of langt,“ sagði hann í viðtali við danska ríkisútvarpið.
Hugmyndir Hækkerups eru í anda tillagna, sem Thorvald
Stoltenberg, fyrrverandi utanríkisráðherra Noregs, lagði fram
í skýrslu fyrir tæpum þremur árum en hann stakk þar upp
á að Norðurlandaríkin ykju mjög samstarf um loftrýmis- og
landhelgisgæzlu og tækju meðal annars að sér í sameiningu
að gæta loftrýmis Íslands, jafnvel þótt tvö ríkjanna væru ekki
í NATO.
Össur Skarphéðinsson utanríkisráðherra talar á sömu
nótum og segist í samtali við Fréttablaðið þeirrar skoðunar
að verði reglubundin gæzla íslenzka loftrýmisins gerð að
einu af varanlegum, sameiginlegum verkefnum NATO „yrði
það af hálfu Norðurlandanna, í samræmi við tillöguna góðu í
Stoltenberg-skýrslunni“.
■ SAMEIGINLEGAR LOFTVARNIR: Snjallvarnir eða fullveldisskerðing?
SKOÐANABRÆÐUR Nick Hækkerup á fundi með Anders Fogh Rasmussen
fyrir skömmu. MYND/DANSKA VARNARMÁLARÁÐUNEYTIÐ
Snjallara NATO á þrengingatímum
Snjallvarnir eru nýja tízkuorðið í höfuðstöðvum Atlantshafsbandalagsins. Ólafur Þ. Stephensen fjallar um hvernig hugtakið
felur í sér róttækar breytingar á fyrirkomulagi útgjalda til varnarmála, sem sumar hverjar snerta þjóðarstolt aðildarríkjanna.
ÓFYRIRSJÁANLEG VERKEFNI Fyrir nokkrum árum
hefði engum Norðmanni dottið í hug að norski flug-
herinn yrði upptekinn við verkefni í Norður-Afríku.
Hér er samt norsk orrustuþota á flugi yfir Suda-flóa í
Líbíu fyrir nokkrum mánuðum.
MYND/NATO
Mörgum finnst það spurning um fullveldi og þjóðarstolt
að ríki geti sjálf séð um alla þætti landvarna sinna og
þurfi ekki að fela þær öðrum, jafnvel þótt þar sé banda-
lagsríki í NATO á ferð