Ný saga - 01.01.1993, Side 35

Ráðabrngg á áulmáli
hefur auðvitað orðið töluvert minni vegna
fæðinga. Fæðingar voru 1706 og er fólksfækk-
unin sjálf því 9.372. Rannsóknir Guðmundar
sýna hins vegar að hungursneyð var ekki eina
dánarorsökin, heldur létust margir af völdum
sótta.19 Eru tölur Johnstones um hordauða því
væntanlega nærri lagi.
Fullyrðingar Johnstones um einokunar-
verslunina má til sanns vegar færa.2" Með tilliti
til gagna, sem Gísli Gunnarsson hefur tekið
saman um tekjur og útgjöld konungs af íslandi
á árunum 1743-1788, má þó deila um hvort ís-
land hafi „for a long Time“ verið þung byrði á
Dönum.21 Þegar skýrsla Johnstones var rituð
voru Danir hins vegar að gefast upp á einok-
unarversluninni og stutt í fríverslunina.
Rétt er að geta þess, að skýrslur Johnsto-
nes voru ekki fyrstu fregnir af ástandinu á Is-
landi, sem bárust breska utanríkisráðuneytinu
á tímabili móðuharðinda. hegar haustið 1783,
jafnskjótt og fréttir um Skaftárelda munu hafa
borist til Kaupmannahafnar, sendi breski
sendiherrann Hugh Elliot þáverandi utanríkis-
ráðherra Breta, Charles James Fctx, stutta
skýrslu, þar sem eingöngu var sagt frá „the
violent Eruption'' og „tlie dismal... Devast-
ations“ sem átt höfðu sér stað á Islandi.22 í júlí
1784 bárust jtær upplýsingar til London, að ís-
lendingar væru „in the most calamitous cir-
cumstances".22 Loks, nokkrum dögum eftir
skipun Landsnefndarinnar síðari í febrúar
1785, taldi Elliot ástæðu að tilkynna að „a
number of cows“ hefðu farist í eldgosi í Heklu
[sic]!21 Ekki var talin ástæða að hafa þessar
fréttir á dulmáli. Aðrar fréttir frá íslandi finnast
ekki í skýrslum breska sendiráðsins í Kaup-
mannahöfn á árunum 1783-1785.
Tilefnið
Hvert var tilefni skrifa Johnstones um Island?
Um tvennt virðist að ræða. Annaðlivort fékk
Johnstone fyrirmæli frá breska utanríkisráðu-
neytinu um að afla upplýsinga um Island eða
hugmyndin var frá honum sjálfum komin.
Áður en lengra er haldið, er nauðsynlegt
að geta þess, að séra James var raunar sérstak-
ur áhugamaður um Island. Starfsferill hans í
utanríkisþjónustunni var síður en svo hans
merkasta ævistarf. Samkvæmt Dictionary of
National Biography, er hans öðru fremur
Hekla var höfðfyrir rangri sök af sendiherra Breta í Dau-
mörku, Hugh Elliot, er henni var kenndur dauði nokkurra
kúa í Skaftáreldum.
minnst sem „Scandinavian antiquary" eða
skandínavísks fornfræðings. Hann var afkasta-
mikill við útgáfustörf á fræðasviði sínu. M.a.
annaðist hann útgáfur á íslenskum fornbók-
menntum. Þegar hér var kornið sögu, þ.e. árið
1785, hafði hann þegar sent frá sér útgáfur á
Krákuljóðum (Loðbrókarkviðu) og tveim
norskum konungasögum. Útgáfa Johnstones á
riti Sturlu Þórðarsonur um leiðangur Hákonar
konungs Hákonarsonar gegn Skotlandi árið
1263, sem prentuð var 1782, er fagmannlega
unnin. Á vinstri blaðsíðum bókarinnar birtist
textinn í „the original Islandic [sic], frorn the
Flateyan and Frisian MS [manuscripts]", eins
og stendur á titilblaði, en hægra megin ensk
þýðing Johnstones ásamt skýringum.2’
Slíkur áhugamaður um íslenskar fornbók-
menntir, sem Johnstone var, hefur vart verið
því mótfallinn, að íslancl kæmist undir breska
stjórn. Jafnframt er ekki óhugsandi, að hann
hafi notað stöðu sína í breska sendiráðinu í
Kaupmannahöfn til að ýta undir slíka stefnu-
mörkun.
33