Ný saga - 01.01.1993, Qupperneq 52

Gunnar Karlsson
Um hagfræði íslcnskra miðaldamanna
Athugun á húfjárveröi og búfjárleigu
Hins vegar er það til nokkurs léttis, er
því má treysta, að öll hin helstu við-
skiptalögmál, sem enn í dag skapa
þjóðunum örlög í atvinnulífiþeirra ogfjárefn-
um, verkuðu á líkan hátt á fyrri öldum.
Þetta skrifaði Þorkell Jóhannesson árið 1928 í
áhyggjum sínum yfir sparlegum og ótraustum
heimildum um íslenska hagsögu miðalda.' Nú
er að vísu langt síðan menn fóru að efast um
að hagfræði markaðssamfélaga nútímans eigi
við alltaf og alls staöar. Mikiö af því sem við
íslendingar höfum fyrir satt í hagsögu okkar er
þó skrifað út frá sömu forsendu og Þorkell Jó-
hannesson gaf sér, og margt er enn órætt um
hagfræðihugsun landans á fyrri öldum. Hér
verða færð rök að því að íslenskir miðalda-
menn hafi ekki gert sér grein fyrir hagrænu at-
riði sem okkur þykir sjálfsagt nú, aö eign sem
þarf að endurnýja reglulega lækkar aö verð-
mæti eftir því sem hún eldist. Hugmyndin um
afskriftir eigna var ekki til í hugmyndaheimi
þeirra. Kunnáttumenn um viðskiptasögu
munu vita að afskriftir komu ekki inn í bók-
hald fyrr en löngu seinna, jafnvel ekki að ráði
fyrr en á 20. öld. En hér verður ekki fjallað
um svo tæknilegt atriöi, heldur um það að
sjálfa hugmyndina vantar um að verðgildi bú-
fjár minnki eftir því sem ævitími þess eyðist.
Þetta kemur fram í reglum um verölag á búfé
og búfjárleigu, og virðist hafa orðið til þess að
kúgildaleiga var í upþhafi og lengi framan af
„hagræn afglöp", svo notað sé oröalag úr
grein sem ég á eftir að víkja að hér á eftir.2
Grein mín er reist á stakri hugmynd en
engri meginrannsókn, livorki á fræðikenning-
um né frumheimildum. Ég þykist ekki vera
neinn hagsögufræðingur, sæki grundvöll í
kenningu til landa minna, Gísla Gunnarssonar
og Helga Þorlákssonar,1 og læt mér að mestu
nægja þær heimildir sem Páll Briem og Þor-
valdur Thoroddsen vísa mér á.1
Raunhyggja og markaðshag-
fræði í íslenskri sögu
Karl Polanyi (1886-1964) er talinn upphafs-
maður þess að gera ráð fyrir allt annars konar
hugsun um hagræn efni í fábreyttum sveita-
samfélögum en í markaðssamfélögum okkar
tíma. Eins og Helgi Þorláksson lýsir kenning-
um Polanyi og lærisveina hans, raunhyggju-
manna eins og hann kallar þá, setja þeir strik í
reikning hagfræðinga einkum með því að
halda fram að hagkerfi fábreyttra samfélaga sé
samþætt við félagskerfi. Á ábatasókn manna
leggist félagslegar hömlur sem geti til dæmis
valdið því að þeir láti ógert að hækka verð
vara þó að eftirspurn gefi tilefni til þess.’
Raunhyggjukenningar hafa verið á ferli í ís-
lenskri sagnfræði á annan áratug. Kannski var
þeim fyrst beitt í grein Helga Þorlákssonar,
„Miðstöðvar stærstu byggða“ í Sögu 1979/’ og
eftirminnilega koma þær að notum í grein
Gísla Gunnarssonar um landskuld í mjöli í
sama riti árið eftir. Þar er sýnt fram á að mjöl-
verð var gerólíkt í innanlands- og utanlands-
viðskiptum allt fram á 18. öld, og gat valdið
því aö leiguliðar lækkuðu landskuld sína um
meira en 60% með því að kauþa mjöl af kaup-
mönnum á utanlandsverðlagi og greiða land-
skuldina með því á innanlandsverðlagi, fremur
en greiða í eigin afurðum.7
Á síðari árum hafa hagfræöingar reynt að
sjá við raunhyggjumönnum með því að taka
hinar félagslegu hömlur inn í hagfræöilíkön
sín, að minnsta kosti í orði kveðnu, einkum í
nafni svokallaðrar stofnanahagfræði. Dæmi
um þetta viöhorf í Islandssögurannsóknum,
þó án þess að stofnanahagfræði sé nefnd þar
á nafn, er grein Önnu Agnarsdóttur og Ragn-
ars Árnasonar um þrælahald á Islandi, sem
birtist í Sögu áriö 1983- Þar „er getum að því
leitt, að þróun þrælahalds á þjóðveldisöld
megi skýra meö hjálp tiltölulega einfaldra hag-
fræðilegra lögmála, sem eru í eðli sínu óháð
50