Ný saga - 01.01.1993, Síða 57

Utti hagfrϚi tnidaldamanna
fardögum borinn á gói.“ Ég kann ekki aö túlka
þessa heimild svo að hún komi að gagni. Ekki
kemur til mála að gamalkýr hafi verið metin á
14 aura (84 álnir) til slátrunar því að það væri
nánast fullt verð á kú að haustlagi." Kannski á
að skilja ákvæðið þannig að kálfurinn fylgi
með í kaupunum; kannski er ekki átt við af-
sláttarkú. í yngri gerð Búalaga, frá 17. öld, er
gert ráð fyrir að leiguliði geti keypt gamla
leigukú til slátrunar á 48-60 álnir." í eldri hand-
ritum laganna finn ég hvergi tilgreint afsláttar-
verð á gamalkúm. Hins vegar er víða tekið
fram að höfuð af gamalli kú sé eyris virði."
Þetta skil ég þannig að eigendur hafi oft ekki
hirt um að fá annað til baka en höfuðið af kún-
um, þegar leigjendur slátruðu þeim. Það hefur
verið gæðamatur sem mátti nýta og selja, og
kannski ekki síður sönnun þess að kýrin væri
örugglega dauð, líkt því þegar smásalar skila
útgefendum kápum af timaritum sem seljast
ekki.
í einni gerð Búalaga, handriti frá um 1600,
er afnámsær reiknuð á tíu álnir; annars staðar
er gömul ær á hausti, níu vetra eða eldri, líka
sögð tíu álna virði.-16 Ef sex ær eru í kúgildi er
fullt ærverð 20 álnir, svo að hér kemur helm-
ingurinn til baka, eins og af kúnum, þegar best
lét. Annars hef ég ekki fundið upplýsingar um
verð áa til slátrunar í Búalögum, og bendir það
til þess að þær hafi að jafnaði ekki þótt mikils
virði.
Við getum leikið okkur að því augnablik
að reikna með þessar tölur áfram, þó að þær
séu hvorki nógu nákvæmar né öruggar til að
reikningurinn verði tekinn háalvarlega. Kýr-
eigandinn var þá búinn að fá upphaflegt verð
kýrinnar í leigu, svo aö telja má honum gam-
alkúna sem arð, og 60 álnir á tíu árum eru 5%
vextir á ári. Sá sem leigði út ærkúgildi hafði
aðeins fengið tólf álnir á ári í sjö ár, samtals 84
álnir. Hann þarf pví 36 álnir af sláturfénu til
að mæta upphaflegum kostnaði sínum. 24 áln-
ir á hann eftir, og verða það tæplega 3% vextir
af eigninni á ári.
A móti þessum arði kemur áhætta eigenda.
Eitthvaö af fénu hefur fallið af sóttum, kálf-
burði og lambburði, sem eigandi bar ábyrgð
á. Og þótt leigutakar væru ábyrgir fyrir horfelli
hefur ekki alltaf veriö mikiö að hafa af þeim
sem flosnuðu upp í harðindum. Vanskil voru
líka til í þá daga, innheimta hefur kostað sitt,
og nokkurn fjármagnskostnað höfðu eigendur
af því að leggja fénaðinn fram í upphafi en fá
verð hans aöeins smám saman í leigum. Ég
geri því ekki ráð fyrir að sláturféð hafi gert
betur en mæta kostnaði og áhættu og giska
lauslega á að kúaeigendur hafi getað komið út
á núlli en ærnar verið leigðar út með 4-5%
neikvæðum vöxtum.
Elsta trausta dæmið um búfjárleigu er sag-
an af Þóri presti Þorsteinssyni í Deildartungu,
sem átti hundrað kúgilda á leigustöðum þegar
Dæmi um kúgildaleigur á 14. og 15. öld
Kúgildi alls Byggðar útjarðir Meðaltal á jörð
Þykkvabæjarklaustur 1340 95 um 30 um3
Hólastóll 1388 (hluti staðarjarða) 124 20 6,2
Munkaþverárklaustur 1446 240 30 8
Reynistaðarklaustur 1446 304 44 6,9
Guðmundur Arason á Reykhólum 1446 640-52 167 3,8-3,9
Möðruvallaklaustur 1447 214 34 6,3
Hólastóll 1449 1028 165 6,2
Heimild: íslenzkl fombréfasafn II, 738-39 (nr. 479); III. 412-13 (nr. 353); IV, 683-94 (nr. 725), 700-02 (nr. 732-33), 710-
11 (nr. 743); V, 35-40 (nr. 35). Taílan er reist á óhirtri ritgerft höfundar og sannast varla fyllilega af heinrildinni einni.
55