Ný saga - 01.01.1993, Qupperneq 69

Stjómtœki gamla samfélagsitis aflögö
sumar landafurðir lækkaðar en sjávarafurðir
hækkaðar svo að verslunarkjörin snerust sjáv-
arútvegi í hag. Enn má nefna að laust fyrir
1770 fór saltfiskur að seljast í meira magni frá
íslandi en áður og fékkst gott verð fyrir.
Þessir atburðir röskuðu jafnvægi höfuðat-
vinnuveganna, fiskveiðum til góðs en land-
búnaði til ills. í þessu samhengi tel ég að
skoða þurfi setningu lausamannalaganna
1783, jo.e. viðbrögð við röskun á „jafnvægi
bjargræðisveganna" sem varö ekki síst vegna
vaxandi útflutningsmöguleika sjávarútvegs. Á
fyrri hluta 19. aldar dró um sinn úr togstreit-
unni milli landbúnaðar og sjávarútvegs, bú-
skapur bænda var stóráfallalaus, sveitabyggðin
hafði enn nokkra þenslumöguleika, ull og tólg
voru í góðu verði erlendis, svo að tala má um
um árgæsku til lands á tímabilinu 1820-1855.
Eftir 1855 þrengdi aftur að landbúnaði og
jókst þá sóknin til sjávarsíðunnar á nýjan leik.
En nú dugðu gömlu stjórntækin á vinnumark-
aði ekki öllu lengur.
IV
Sú skoðun er orðin næsta viðtekin í ís-
lenskri sagnfræði að vistarbandið og önnur at-
vinnu- og búsetuhöft hafi staðið í vegi fyrir
vexti sjávarútvegs og framförum í atvinnulífi
almennt. Björn S. Stefánsson hefur þó and-
mælt þessari skoðun með rökum og er það
vel, Joví þannig knýr hann menn til að íhuga
forsendur og rök málsins.' Þetta er þeim mun
biýnna að gera sem það verður sífellt algeng-
ara í fjölmiðlasagnfræði að grípa til vistar-
bandsins sem allsherjarskýringar á vanþróun
íslensks samfélags fyrr á tímum. Og það gerist
ekki aðeins í fjölmiðlum heldur líka meðal
sagnfræðinga.
Hver eru rök Björns Stefánssonar? Hann
telur að takmarkanir á atvinnufrelsi, vistar-
bandiö og hömlur á þuffabúðar- og húsmönn-
um, hafi umfram allt verið ráðstöfun lög-
gjafans til að stemma stigu við fjölgun ósjálf-
bjarga fólks og þar með hindra að útgjöld til
fátækramála ykjust. Með batnandi hag manna
og minnkandi sveitarþyngslum á síðustu tveim
áratugum 19. aldar hafi hins vegar dregið úr
ótta manna við búðsetur og því hafi verið los-
að um J^essar hömlur. Björn heldur jiví fram
að vistarskyldan hafi ekki mismunað atvinnu-
vegum þar sem kaupmenn og útvegsmenn
höfðu jafn greiöan aðgang að verkafólki og
bændur að því tilskyldu að Jieir réðu til sín
vistbundið fólk. í annan stað hafi vinnufólki
veriö heimilt að ráða sig til annars atvinnurek-
anda þann hluta ársins sem útgerðarmannin-
um hentaöi síður.
Pví er ekki að neita að meiri hætta var á
sveitarþyngslum af völdurn þurrabúðarmanna,
lausamanna og húsmanna en bænda, enda var
hér um að ræða yfirleitt efnalítið, jarðnæöis-
laust fólk. En Joað var ekki atvinnuvegurinn
sjálfur heldur fremur tæknistig hans annars
vegar og félagsleg umgjörð hans hins vegar
sem voru stærstu orsakirnar til þess að lífsbjörg
þurrabúðarmanna var ekki tryggari en raun var
á. Engin stétt bjó jafn lengi við jafn þungar
vinnukvaðir og þessir fátæku fiskimenn. Það
var ekki fyrr en árið 1907 að þeir voru vernd-
aðir að fullu með lögum fyrir slíkum álögum.
Félagslegar hömlur á sjávarútvegi fólust því
ekki einungis í vinnulöggjöfinni heldur kvöð-
unum sem gegnsýrðu drottnunarkerfi landeig-
enda yfir vinnulýð og leiguliöum. En vitaskuld
lögðust þær með mestum þunga á þá sem
stunduðu fiskveiðarnar vegna þess að joeir út-
veguðu eftirsóttustu verslunarvöruna.
Hættan á bjargarskorti þurrabúðarmanna
var þó miklu minni en gæslumenn ríkjandi
skipunar létu í veðri vaka. Þeir feðgar Ólafur
og Magnús Stephensen voru hvaö iðnastir við
að ota þessari grýlu að mönnum þegar þeir
vörðu valdakerfi landeigendastéttarinnar — og
Joví ákafari voru þeir sem sjávarútvegi óx fisk-
ur um hrygg. Löggjöfinni var ætlað að kljást
við þenslu sjávarbyggðanna en ekki bjargar-
leysi þeirra. Hún átti að stemma stigu viö sókn
fólks til sjávarsíðunnar þar sem meira var upp
úr sér að hafa en meö vinnumennsku eða bú-
hokri til sveita. Þegar líða tekur á 19. öld verð-
ur þetta enn augljósara þegar menn „brjótast
úr vistum" í umvörpum og leita sér vinnu við
fiskveiðar og tilfallandi vinnu. Sé hlutfall
ómaga af mannfjöldanum notað sem vísbend-
ing um atvinnuástand koma hreinar landbún-
aðarsýslur verst út árið 1871, Skaftafellssýsla,
Mýrasýsla og Rangárvaliasýsla, auk Vest-
mannaeyja þar sem var vanþróuð byggð kon-
ungsjarða. Stærstu bæirnir koma hins vegar
vel út og Reykjavík sýnu best7
Sú fullyrðing Björns að vinnulöggjöfin hafi
ekki gert upp á milli atvinnuvega stangast á
við yfirlýst markmið hennar alla tíð sem var
67
////