Ný saga - 01.01.1993, Page 75

íslendingar á 18. öld.
hafna. Á sama hátt og Guð krafðist þess að
hann hefði ekki aðra guöi, kröfðust galdrarnir
þess að Guði væri hafnað, ef árangur ætti að
nást. Hver sá, sem stundaði slíkt, hlaut því að
hafa afneitað Guði sínum.
Atliyglisvert er, að prestsefni landsins hafa,
samkvæmt séra Jóni, haft betri aðstöðu til að
stunda galdra en flestir aðrir landsmenn. Pótt
galdrar og hjátrú hafi jafnan veriö orðuð við
almúga, var slíkt ekki stéttbundð. Séra Jón
gefur til dæmis í skyn, að það hafi verið al-
mannarómur, að sjálfur biskúp hafi fengist við
kukl. Einni draugasögunni sem hann segir ai
sjálfum sér lýkur svona: „Þessi óvættur var
haldin sending frá biskupi sjálfum lil sýslu-
manns, því þá var sökótt þeirra í milli út af
ýmsu."1’
Séra Þorsteinn Pétursson á Staðarbakka
ltafði talsverðar áhyggjur af slæmum siðunt og
lítilli trúarlegri þekkingu almúgans að hætti pí-
etista. Sjálfræði og agaleysi var stór vandi í
hans augum.“’ Árið 1775 skrifaði hann lýsingu
á sókninni, sem var þá í allslæmu ástandi.
Kenndi þar um hirðuleysi og stjórnleysi og
kom einnig að þeim skaða sem hann taldi í
því hve lítil náttúrufræðikennsla væri í land-
inu.r Þar er hann sama sinnis og séra Tómas
Sæmundsson, sem vildi liæta náttúrufræði-
kennslu til muna.1*
Séra Þorsteinn virðist lítinn áhuga hafa á
hjátrú og göldrum og hefur frekar tilhneigingu
til að finna jarðbundnar skýringar á vandræð-
um, sem upp koma í starfi hans og ekki er
annað að sjá, en að sóknarbörn hans séu
sama sinnis. Má þar nefna sem dæmi Ingi-
björgu nokkra, sem fer aö hegða sér undar-
lega og þykist hafa verið frilla djöfulsins og
annað í þeim dúr. Séra Þorsteinn reiknar með
möguleikanum á þvi, að hún sé haldin illum
anda, en telur líklegra, að hegðun Ingibjargar
eigi sér skýringar í læknisfræðinni. Hann bað
heimilismenn ekki reiðast henni né óttast for-
mælingar hennar, en lesa húslestur og venju-
legar bænir.19 Þegar söfnuðurinn formælti
presti og var ósamvinnuþýður sagði hann:
Kostar þetta þolinmœði, jafnaðargeð og stöð-
uglyndi, að láta eigi lastmœli hinna óguðlegu
fcela sig þarfrá, því ég hef mátt líða, þá ég hef
viljað koma inn skilningi sáluhjálparinnar
hjá bömunum hér fí] kirkjunni, hejurein ver-
aldlega sinnuð móðir sagt ég jagaði þau sem
bunda. Og þess háttar lastmœli á bak haj'a
fleirigefið, en ég heffarið mínufram.1"
Séra Jón taldi á liinn bóginn, að Satan
reyndi að fyrirkoma honum meö því að senda
verkfæri sín í mannalíki til að mótmæla hon-
um og valda tortryggni í söfnuðinum. Með því
aö standast freistinguna mátti þó gera gott úr.
Um jón nokkurn Erlendsson sagði hann:
Ilann varð eitt djöfulsverkfœri og útsendari
að fordjarfa mig með öllum uppþenkjanleg-
um hcetti. Hanu siktaði hvert mitt orð og verk.
utankirkju sem innan, sá blíðasti þó í öllum
viðrceðum, kcenn og kyndugur að vernda sig,
þá upp k.omu óheilindi hans. Þessi ólyfjan,
sem hann bjó yfir, dreifði sér mikið út milli
einfaldra og uppvaxandi illa artaðra ung-
linga, svo ég var nálega aldrei að segja óhult-
ur að prédika þar guðs orð, því út úr minni
rceðu var spunnið á ýmsa vega. sem mér varð
þó fyrir því besta, þar ég grundvallaði mín
prestsverk því betur, ogféll því í þann þanka,
að einn prestur gceti trautt orðið í góðu
stancii, nema bann hefði þvílíka siktara í
sókn sinni1'
Séra Þorsteinn Pétursson var ákafur tals-
maður píetismans og Magnús Stephensen og
séra Tómas Sæmundsson voru jafnákafir boð-
berar upplýsingar. Séra Jón Steingrímsson
lagði meiri áherslu á guðhræðslu en nokkuð
annaö og taldi áföll þau sem dundu á lands-
mönnum afleiðingar trúleysis og óguðlegra
lifnaðarhátta. Eðlilegast er aö líta á hann sem
fulltrúa rétttrúnaðar. Allir voru þeir ósáttir við
andlegt ástand alþýðu, en þeir klerkar.Tómas
og Þorsteinn, vilja helst kenna yfirvöldum um,
meðan Magnús telur fólk eins og séra Jón
standa framförum fyrir þrifum. Séra Jón og
Magnús voru á einu máli um það, að illt ásig-
komulag þjóðarinnar ætti rætur sínar að rekja
lil þess að almúgi væri ekki nógu móttækileg-
ur fyrir réttum skoðunum. Að mati séra Jóns
átti sá vondi þar hlut í rnáli, en of mikill áhugi
á guðsorði var sökudólgurinn aö mati Magn-
úsar. Sjónarmiðin draga ekki einungis dám af
þeim hugmyndastefnum sem þeir aðhylltust,
heldur eru þau einnig persónubundin. Þótt
séra Tómas sé langyngstur þessara manna, eru
73