Ný saga - 01.01.1993, Blaðsíða 81

íslendiugar á 18. öld.
Samfélagið var mun flóknara. Stéttarstaða
flestra var óörugg og kirkjusókn ctg guðrækni
virðist hafa veriö tiltölulega einstaklingsbund-
in, a.m.k. er nóg af dæmum um fólk sem lét
sér prédikanir klerkanna í léttu rúrni liggja. Al-
múginn komst upp með sjálfræði, meðal ann-
ars vegna þess að yfirvöld réðu ekki nema að
hluta til við allan þann fjölda, sem brást skyld-
um sínum eða braut af sér.
Áhrif hungurs
Ótíð og hamfarir 18. aldar
eru vel kunnar. 'Þeim
verða ekki gerð nein skil
hér, en áhrif þeirra á sam-
félagið, bæði veraldlega
og andlega, verða varla
ofmetin. Hannesi Finns-
syni blandaðist ekki hug-
ur um, að skaðinn, sem
hungursneyðir og hallæri
yllu, væri miklu meiri en
dauðsföllin, sem eru aug-
ljós á meðan:
Þessa verst meina ég þó sé
hallœrishungrið, hið
harðasta sver. Það vœgir
hvorki ungum né göml-
um, það deyðir eftir langa
þínu, það fcerir með sér
heilan her af sjúkdómum,
það rífur hurt kvikfénað
og bústofn, er lengi á í að
nást aftur eftir að hungr-
inu hefir aflinnt, og bvað
eigi er minnst vert: Það
fœrir með sér rán og
stuldi, meðan það yfir-
stendur, en síðan dugn-
aðar- og stjórnleysi með
sjálfrœði, sem viðbrennur
lengi á eftir, að ég eigi tali
um hungurpest, er oftsinnis bœði kveikst hefir
afhallœri og alist ci þvíi"
Hannes segir, svo eitthvað sé nefnt, að
menn veikist af langvinnum sjúkdómum og
verði bráðkvaddir vegna lélegs mataræöis,
jafnvel eftir að hungursneyðin er yfirstaðin og
deyi úr undarlegum veikindum. Börn þroskist
ekki sökum vannæringar og verði ekki að
manni. Fáir fæðist og margir þori ekki að gifta
sig. Vinnuafl vanti, of fáir verði á heimilum.
Jarðir byggist ekki og aðföng minnki.”
Lýsingar Hannesar hafa verið staðfestar af
fræðimönnum, sem rannsakað hafa 18. öld.
En fátækt og harðræði var það sem hafði mest
áhrif á líf almennings alla öldina og reyndar
rniklu lengur. Þetta á ekki sérstaklega við um
hallærisár. Gísli Gunnarsson hefur til dæmis
bent á, að yfirvöld hafi
lítið aðhafst til að koma
í veg fyrir hungurdauða,
heldur hafi þau þvert á
móti oft litið á hann
sem einhvers konar
landhreinsun. Það var
talið eðlilegt að þeir sem
veikastir væru fyrir yrðu
hungrinu að bráð, jafn-
vel í góðærid'’ Þannig
var hungur og vannær-
ing viðvarandi í þjóðfé-
laginu á öllum tímum,
en ekki einskorðað við
hallæri. Það var hluti af
daglegu lífi og setti
mark sitt á viðhorf fólks
og vinnu.’7
Skúli Magnússon
kom, ásamt fleirum, t.d.
Hannesi Finnssyni bisk-
upi, auga á það að al-
rnenn leti var ekki á-
stæða þess hve harðindi
voru tíð. Hann kenndi
verslunarfyrirkomulag-
inu fyrst og fremst um
fátækt landsins, sem
gerði þjóðinni ókleift að
bregðast við í hörðum
árum.w Henni lýsti hann
á þennan hátt:
...íslands almennu, ónáttúrulegu og óbœri-
legu fátœkt [...] sem hefur í svo mörg ár sviþt
landið þeim nauðsynlegu kröftum að leita
sinnar náttúrulegu nœringar til lands og
vatns. Hvork.i jarðeldar, jarðskjálftar, skriðu-
föll né landbrot, ei heldur drepsóttir, vetrar-
79