Teningur - 01.05.1990, Blaðsíða 5

UPPI Á TENINGNUM / 3
isverðustu bækurnar lendi inni á list-
anum, bæði vegna þess að dómnefnd
getur skjátlast og eins er ekki öruggt
að þær hafi allar verið tilnefndar
vegna þess hvernig fyrirkomulaginu
er háttað. Tilgangur tíu bóka tilnefn-
ingarinnar er því að benda á athygl-
isverðar frumsamdar bækur, hvort
sem það eru bókmenntaverk eða
ekki. Um þetta held ég menn geti
yfirleitt verið sammála. Hins vegar er
ágreiningur um eðli verðlaunanna
sjálfra. Hvernig á að skilja orðið
„bókmenntaverðlaun"? Það er
raunar ekki einfalt mál. í vinnu-
reglum dómnefnda er talað um
„verðlaunabók ársins“ en verðlaunin
heita samt sem áður ekki bókaverð-
laun, heldur bókmenntaverðlaun. Nú
er sá skilningur á hugtakinu „bók-
menntir“ vissulega til í málinu að það
merki „bóklegar menntir hverskon-
ar“, t.d. sagnfræði, heimspeki, bók-
menntafræði o.s.frv. En þetta er ekki
hinn viðtekni ríkjandi skilningur í
mæltu máli. Samkvæmt honum tekur
orðið „bókmenntir“ til þess sem við
köllum „bókmenntaverk“. Tökum
dæmi af íslensku orðsifjabókinni.
Fáir hafa mælt á móti því að hún sé
ein athyglisverðasta bók sem út kom
á síðastliðnu ári. Það væri í sjálfu sér
ekkert því til fyrirstöðu að hún hlyti
nafnbótina „verðlaunabók ársins“.
En hefði það verið eðli málsins sam-
kvæmt að hún hlyti íslensku bók-
menntaverðlaunin? Hvað segðu
menn um að leggja hana fram af
íslands hálfu til bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs? Jafnframt mætti
snúa dæminu við og spyrja sem svo
hvort eðlilegt væri að íslandsklukkan
fengi íslensku sagnfræðiverðlaunin ef
þau væru til? Hræddur er ég um að
viðkvæðið yrði að sú bók væri að vfsu
athyglisverð, en hún væri samt sem
áður ekki sagnfræði heldur bók-
menntir.
Það er líka umhugsunarvert
hvernig nú er staðið að vali verð-
launabókarinnar. Þar er fimm manna
dómnefnd skipuð og hún á að velja
eina bók af þeim tíu sem tilnefndar
voru. En vægi atkvæða hennar er 5 á
móti 2 sem er vægi innsendra at-
kvæðaseðla frá almenningi. Nú má
gera ráð fyrir því að dómefndin hafi
lesið allar tíu bækurnar og hafi því
forsendur til að bera þær saman. En
hvað um almenning: hefur hann átt
þess kost að bera saman bækur sínar?
Mér virðist sem þarna sé einfaldlega á
ferðinni vinsældakosning, auk þess
sem engin leið er að hindra saman-
tekin ráð einhverra hópa um að kjósa
einhverja eina bók. Við það bætist að
ef farið er eftir vinnureglum dóm-
nefndarinnar (4. grein) á sú bók sem
hafnar í fyrsta sæti í almannakosn-
ingu meiri möguleika en hinar bæk-
urnar vegna þess að á endanum á að
kjósa milli hennar og einhverrar
einnar sem búið er að komast að með
útilokunaraðferð. Og þá er aftur búið
að skerða sjálfstæði dómnefndarinnar
verulega.
Þrátt fyrir þá gagnrýni sem ég hef
hér sett fram, tel ég að miðað við
aðstæður sé í heild tiltölulega vel af
stað farið þegar þessi bókmennta-
verðlaun eru annars vegar. Margt
þarf vissulega skoðunar og íhugunar
við. Eru þetta bókaverðlaun eða bók-
menntaverðlaun? Á tilnefning jafn-
framt að vera fjármögnunarleið?
Eiga dómnefndir að geta tekið inn
bækur sem ekki hafa verið tilnefnd-
ar? Ætti að standa öðruvísi að kjöri
dómnefnda? Á að gefa almenningi
kost á að hafa áhrif á niðurstöðuna?
Er rétt að skipta verðlaununum í
tvennt eða jafnvel þrennt: prósaverk,
ljóð, fræðirit? En hvað sem þessum
spurningum líður tel ég ekki að
niðurstaða verðlaunaveitingarinnar
ætti að fæla bókaútgefendur frá því
að halda þessum verðlaunum til
streitu. Bókmenntaverðlaun skipta
máli vegna umræðunnar sem af þeim
spinnst en ekki síður vegna þess að
þau sýna á áþreifanlegan hátt að bók-
menntir séu einhvers metnar í sam-
félaginu. Þessi er raunin, þrátt fyrir
þann annmarka sem bókmenntaverð-
laun hafa, sem sé að mismuna bókum
og höfundum, auk þess sem mat sam-
tímans er iðulega allt annað en síðari
tíma þegar bókmenntaverk eiga í
hlut. Eg hef hér bent á nokkur atriði
sem virðast bera vott um ósamræmi í
fyrirkomulagi verðlaunanna og ég tel
að verði að taka til athugunar þegar
hafinn verður undirbúningur að
næstu „vertíð“. Hvað sem fyrirkomu-
laginu líður er alls óvíst hvort menn
hefðu komist að gagnólíkri niður-
stöðu ef öðruvísi hefði verið staðið að
málum miðað við sömu forsendur.
Meira að segja í rökfræði er unnt að
komast að sannleikanum með röng-
um aðferðum.
Gunnar Harðarson