Teningur - 01.05.1990, Blaðsíða 56

54 / MYNDLIST
HANNES LÁRUSSON
NOKKUR ORÐ UM MARCEL DUCHAMP
Marcel Duchamp fæddist árið 1887 í
Normandie í Frakklandi. 1955 öðlað-
ist hann Bandarískan ríkisborgara-
rétt, en þá hafði hann lengi haft bú-
setu í New York og gert þar mörg af
sínum þekktustu verkum. í Banda-
rískum söfnum eru nær öll verk Duc-
hamps nú geymd, en yfirgripsmest er
safn verka hans sem ávallt er til sýnis
í Listasafni Fíladelfíuborgar í Pensil-
vaníufylki. Tengsl hans við
Frakkland, einkum París, voru þó
jafnan mikil.
Frá því snemma á öldinni og þar til
hann lést árið 1968 kom Marcel Duc-
hamp á margvíslegan hátt við sögu
vestrænnar myndlistar. Árið 1912
málaði hann myndina Kona á leiðinni
niður stiga, sem fræg varð fyrir
nýstárlegheit þegar hún var fyrst sýnd
vestanhafs árið 1913. En í þessu mál-
verki glímdi hann af mikilli glögg-
skyggni við ýmis úrlausnarefni
Kúbisma og Fúturisma. Árið 1919
gerði hann verkið L. H. O. O. Q. þar
sem hann rissaði, auk stafanna í nafn-
inu, yfirvaraskegg og hökutopp á
póstkortsmynd af Mónu Lísu. Fljót-
lega varð þetta endurbætta kort eitt
af táknverkum Dadaismans, jafn-
framt er það ágætt dæmi um þá
aðferð sem Duchamp hafði komið
fram með árið 1913 og hann nefndi
síðar „Tilbúninga" („Readymades").
Á árunum 1915-23 vann hann að gerð
Stóra glersins eða öðru nafni
Brúðurin berstrípuð af biðlunum,
jafnvel, sem margir hafa álitið marg-
slungnasta myndlistarverk Súrrea-
lismans. 1918 lýsti Duchamp því yfir
að hann hefði málað sína síðustu
mynd: Tu m’, og taflmennska væri þá
orðin honum frjórri vettvangur
sköpunar. Árið 1920 bjó hann til vél-
knúinn skúlptúr, Hringfara glerplöt-
ur, sem var eitt af fyrstu myndlistar-
verkum aldarinnar sem hafði raun-
verulega hreyfingu að aðal viðfangs-
efni, en slík verk voru seinna felld
undir þær myndlistaraðferðir sem
kallaðar hafa verið Hreyfilist. Sama
ár fékk hann Man Ray til þess að taka
af sér mynd þar sem hann var
klæddur og málaður sem kona. Þessa
mynd af sjálfum sér skýrði Duchamp
Rrose Sélavy (Eros c’est la vie). Á
næstu árum varð Rrose einkum áber-
andi sem höfundur orðaleikja og texta-
búta. 1934 gaf Duchamp út Græna
kassann en í hann var safnað saman
og prentað í nákvæmri eftirmynd
öllum skissum, drögum, myndum,
hugrenningum og nótum sem voru
grundvöllur fullmótaðs myndlistar-
verks; í þessu tilfelli Stóra glersins. Sú
athygli sem þarna var beint að hinu
„óséða“ í sköpunarferlinu átti seinna
eftir að verða einn helsti hvatinn í
ýmsum afbrigðum þeirrar hugsunar
sem tengdist hugmyndalist sjöunda
og áttunda áratugarins. Á milli 1946
og 1966 vann Duchamp í kyrrþey að
innísetningunni Gefið: 1 Fossinn, 2
Uppljómunargasið, sem síðan var
varanlega sett upp í safninu í Phila-
delphíu og opnað almenningi 1969.
Þetta er fullmótaðasta verk Duc-
hamps og það verka hans sem enn um
sinn á eftir að verða skoðendum og
skapendum uppspretta frjórra hug-
mynda, viðhorfa og möguleika; - og
líklega á það eftir að reynast ein af
farsælustu leiðunum inn í Eftir-
Nútímalega hegðun og hugsunarhátt.
Um það leyti sem Stóra glerið var að
mótast í huga Marcel Duchamp varð
hann æ fráhverfari sköpun sem hafði
á sér þetta yfirborðsbundna listræna,
yfirbragð, þar sem keppikeflið virtist
ekki annað en fróun og fágun mis-
munandi skilningarvita, og þar sem í
raun sköpunarmáttur eða sköpunar-
gleði listamannanna var ekki annað
en hégómlegt bruðl með skilningar-
vitaáreiti. Til þess að brjóta listræn-
una á bak aftur, a. m. k. rugla hana í
ríminu, batt Duchamp miklar vonir
við aðferðir og hugsunarhátt raunvís-
indanna, og þá ekki síður þá mögu-
leika sem nútíma tækni bauð upp á.
Þetta kemur hvað gleggst fram í
áköfum áhuga hans á alskonar vélum,
þá ekki síst ljósmyndavélum og kvik-
myndavélum, og því lífsviðhorfi hans
að heimurinn og allt sem í honum er
væri vélrænt. Það var því ekki nema
eðlilegt að hann hafnaði snemma
hinu listræna handapati („ljóðrænni
pensilskrift") sem nothæfum mögu-
leika í sköpun og tileinkaði sér þess í
stað hlutlausar teikniaðferðir verk-
fræðinga. Og á sama tíma og Nútíma-
málverkið einkenndist af sjálfhverfri
höfnun á öllu rými nema þeim tvívíða
strigafleti sem var vettvangur hins
listræna handapats, þá lagði Duc-
hamp sig eftir hárnákvæmri þrívídd-
arteikningu. Og á meðan flestir
myndlistarmenn létu duga að líkja