Teningur - 01.05.1990, Blaðsíða 53

ibf*kmí ^ g; m o __________ iiytku
TÓNLIST / 51
tengjast náttúrunni eða ýmsum nátt-
úrufyrirbærum. Tökum dæmi:
-klettur- hljómlögun orðsins einkenn-
ist af stuttum sérhljóðum og hrjúfum
samhljóðum
•ðið -strönd- einkennist hins vegar
' mjög Iöngum sérhljóða sem endar í
idduðu -nd-hljóði
(íti" * Ö - - YV - i )
Það er ekki erfitt að ímynda sér, að
orðið -klettur- hefði (hljóms síns
vegna) ekki getað táknað eitthvað
sem væri langt, aflíðandi og boga-
dregið í laginu, og orð eins og
-strönd- eitthvað seni hefði köntótt
og hrjúft sköpulag.
Dæmin eru auðvitað miklu fleiri:
-haf- (langt og teygjanlegt)
-alda- (symmetrísk uppbygging
auk þess sem -1-ið gefur til-
finningu fyrir flæði og -d-ið
fyrir einhvers konar broti)
-laut- (hnígur í miðjunni, rís aftur á
-t-inu)
-foss- (s-hljóðin minna á úða
fossins)
-þúfa- (bogalögun sem rís hæst á
ú-inu)
-hvilft- (ef borið fram með -hv-fram-
burði þá lýsir orðið skálar-
lögun hvilftarinnar vel)
-gljúfur- (lýsirvel dýpt)
-hlíð- (langa í-ið gefur til kynna
ávalar línur hlíðarinnar)
Þessi tengsl á milli hljóms orða og
merkingar þeirra koma hvað skýrast
fram þegar maður reynir að víxla orð-
unum við merkingar annarra orða.
Til dæmis er erfitt að ímynda sér, að
hljómur orðsins -pollur- passaði við
eitthvað cins víðáttumikið og óend-
anlegt og fyrirbærið -haf- er. Ef við
bætum svo við orðunum -tjörn- og
-vatn- og létum einhvern sem ekki
skilur íslenzku raða þessum orðum
eftir hljóm þeirra í röð miðaða við
umfang og víðáttu fyrirbæranna, þá
er ekki ólíklegt að röðin yrði: 1)
pollur (minnstur), 2) tjörn, 3) vatn,
4) haf. Sams konar tilraun mætti gera
á orðum sem tákna veðurfar, svo sem
-hríð-, -gola-, -él-, -logn-, -stormur-
og -blíða-.
Ég hef séð þessi tengsl koma hvað
skýrast fram í miklu myndverki eftir
hollenzkan vin minn frá gamalli tíð,
Douwe Jan Bakker, en verkið heitir:
A Vocabulary Sculpture in the Ice-
landic Landscape. Verkið byggist á
ljósmyndum af fjölda náttúrufyrir-
bæra, sem eiga að draga sérstaklega
fram sköpulag þeirra. Neðan hverrar
myndar er svo heiti fyrirbrigðisins,
sem hljómar í samræmi við sköpulag
þess.
Mér hefur oft flogið í hug þessi
hugsanlegu tengsl hljóms og nicrk-
ingar í sambandi við nýyrðasmíð, og
hefur mér sýnst, að bezt heppnuðu
orðin hafi einmitt þessi tengsl til að
bera. Tökum dæmi:
-þyrla- (þ-ið og einkum r-ið gefa til
kynna hraða hringhreyfingu)
-sími- (gefur til kynna með hljómi
sínum eitthvað sem er langt
og mjótt; ef í stað -m- hefði
t.d. verið -t- þá hefði merk-
ingin alls ekki náðst eins vel)
-svig- (mjúkt og ávalt í munni)
Varasamt er að taka þessar getgátur
of bókstaflega, en þó held ég að sann-
leikskorn búi í þeim.
í þessum sundurlausu skrifum
mínum hefi ég ekki minnst beint á
það hvernig sé að setja tónlist við
íslenzka texta. Þó held ég, að þau at-
riði sem ég hefi nefnt hér á undan hafi
áhrif þar á, því að í mínum huga fer
bezt á að hljómur tónlistarinnar sé
sem mest í samræmi við merkingar
orðanna sjálfra og einnig í samræmi
við þeirra eigin hljóm, þ.e.a.s. að
samræmi sé sem mest á milli hinnar
tilbúnu tónlistar, merkinga orðanna
og hljóms orðanna.
En þessi harmonía þarf að vera
víðtækari, og held ég að tónskáldið
þyrfti einnig að vera meðvitað um
möguleikana á að samræma tónlist
sína hljómi setninganna og heilla
málsgreina, og ennfremur að sam-
ræma hana merkingu textans í heild
sinni. Þegar þessa samræmis gætir
bæði í hinu smáa (þ.e.a.s. á milli ein-
stakra orða og einstakra tóna eða
hljóma) og í hinu stóra (þ.e. á milli
setninga eða málsgreina og hendinga
eða kafla tónlistarinnar) þá held ég
að sönglistin geti risið hvað hæst.
Nú hefi ég tæpt á flestum þeim at-
riðum, sem koma í huga minn varð-
andi þetta efni. Ef ég gæfi mér enn
meiri tíma til þá dytti mér eflaust
eitthvað fleira í hug, en ef þetta á að
vera þér að einhverju gagni þá má ég
líklega ekki draga það enn frekar að
póstleggja skrifin.
Með skammdegiskveðjum, en hlýjum
samt
Reykjavík 13. janúar 1986
Hjálmar