Teningur - 01.05.1990, Blaðsíða 52

50 / TÓNLIST
ingu sinni og upprunalegum hljómi
(mannsröddinni) þá hafi mér tekizt
að draga fram í dramatísku samhengi
(þ.e. í tónverki) mikilvægan þátt í
tungutakinu, þ.e.a.s. lögun (sköpu-
lag) orðanna.
Þessi tvö verk sem ég hefi nefnt eru
mjög ólík að allri ytri gerð, en þau
eiga það sameiginlegt að endurspegla
vangaveltur mínar um tónlistina í
tungutakinu. Raftónverkið dregur
fram í forgrunninum lögun orðanna
óháð merkingum eða hljómi þeirra,
en Corda Exotica er nokkurs konar
tilraun með hljóm orðanna og tengsl
(eða tengslaleysi) þessa hljóms við
merkingar þeirra.
Hvað varðar tónlistina í íslenzk-
unni þá hefi ég því miður engar alls-
herjarkenningar á takteinum.
íslenzkan er manni líklega alltof töm
til þess að maður geti borið hana á
raunhæfan hátt saman við önnur
tungumál. Þó held ég, að hún geti
verið brunnur ótrúlega frjórrar
nýsköpunar og endurnýjunar ef
möguleikar hennar eru nýttir af viti.
Ekki veit ég hvaða þættir það eru
helzt, sem móta tungumál og gera
þau svo ólík hvert öðru sem raun ber
vitni. Þó er ég viss um, að það hefur
haft mikil áhrif á íslenzkuna, að á
tímum mikillar einangrunar Iandsins
þá varðveittist tungan í sögnum,
Ijóðum og löngum kvæðabálkum,
sem menn fluttu upphátt (lásu,
kváðu, sungu) hver fyrir annan.
Þar sem íslendingar voru fyrr á
tímum miklir íþróttamenn á sviði
ríms og stuðlunar, þá er ekki ólíklegt
að einmitt sú geirneglun, sem slíkar
íþróttir hafa í för með sér á skáld-
skapinn, hafi átt sinn þátt í því, að
tungumálið er innbyrðis eins hljóm-
lega samræmt og raun ber vitni. Mér
er það til dæmis til efs, að nokkurt
annað tungumál búi yfir eins miklum
rímmöguleikum og íslenzkan gerir,
sem þýðir líklega að mikils hljóm-
samræmis gætir í henni en kannski
líka að hljómur hennar sé frekar ein-
hæfur. í þessu sambandi væri til
dæmis gaman að vita hvort hljóm-
lögun orða í íslenzku sé einhæfari en
í öðrum vestrænum málum, og á ég
þá við lögun orðanna bæði hvað
varðar styrk þeirra og hvað varðar
tónsvið (hljóðtíðni) þeirra.
Annað, sem hefur getað haft áhrif
á þróun íslenzkunnar, er sú stað-
reynd, að hér var mjög lítið um hljóð-
færaleik um margra alda skeið, en
vissar rannsóknir benda víst til þess
að samband geti verið á milli hljóms
tungumáls og hljóms þeirra hljóð-
færa, sem þjóðin notar sem talar það
tiltekna tungumál. Þar sem hljóðfæri
hafa að öllu jöfnu miklu breiðara
tónsvið en mannsröddin, þá dettur
mér í hug í þessu samhengi hvort
hljóðfæraleysið hér á landi hafi ef til
vill haft þau áhrif, að hljómur
íslenzkunnar sé ekki eins margbreyti-
legur og hljómur annarra vestrænna
tungumála og sé ekki á eins breiðu
tónsviði og hljómur þeirra. Hér er
auðvitað um hreina getgátu að ræða.
Hvað varðar ellefu alda þúfnagang,
þá er ég ekki þeirrar skoðunar að
Islendingar séu endilega ótaktvissari
en aðrar þjóðir. Frekar held ég, að í
aldanna rás hafi þeir ekki þroskað
taktskyn sitt að nokkru ráði og má
eflaust rekja ástæðu þess til hljóð-
færaleysisins sem hafði í för með sér
að menn þurftu lítt að leika saman og
samhæfa sig í leik. Til þess að geta
leikið saman þurfa menn auðvitað að
þroska verulega taktskyn sitt.
Rímurnar voru kveðnar og stjórn-
aðist takturinn alfarið af hrynjandi
orðanna og setninganna. í tví-
söngnum þurftu menn auðvitað að
samhæfa söng sinn að nokkru leyti,
aðeins þó tvær raddir í senn er yfir-
leitt hreyfðust samtímis (nóta-á-móti-
nótu). Þess ber einnig að gæta, að
tvísöngslögin voru yfirleitt í mjög
hægum tempóum og mjög frjálsleg í
takti og hvað varðar lagrænar skreyt-
ingar og útúrdúra. Danslögin, s.s.
vikivakar, gerðu meiri kröfur að
þessu leytinu til, en einmitt þau lög
voru illa séð og oft hreinlega bönnuð
af bæði kirkjulegum og veraldlegum
yfirvöldum.
Þá er rétt að minnast þess, að það
sem við í dag köllum takt og að vera
taktviss eru fyrirbæri, sem í evrópskri
tónlist á rætur sínar alfarið að rekja
til fjölröddunarinnar. Fyrir tíma fjöl-
röddunarinnar sungu menn í Evrópu
einraddaðan söng (t.d. Gregoríansk-
an) sem þurfti ekki taktvissrar
samhæfingar við og þar af leiðandi
ekki reglubundins takts. Þar sem
meginþorri íslendinga komst aldrei á
það stig að syngja annað en einradd-
aðan söng og allra frumstæðustu
gerðir fjölröddunar (þ.e. tvísönginn)
þá er vart við því að búast, að þeir
hafi tamið með sér taktvísi og reglu-
bundið taktskyn.
Hvað varðar tengsl á milli hljóms
orðanna og merkingar þeirra þá held
ég, að íslenzkan sé í ýmsu dálítið
sérstök. Það sem mér hefur fundizt
langmerkilegast í þessu sambandi eru
hin nánu tengsl, sem eru á milli
hljómlögunar ýmissa nafnorða og
lögunar eða sköpulags þeirra hluta,
sem heita þessum nafnorðum.
Einkum á þetta við nafnorð sem