Birtingur - 01.07.1955, Blaðsíða 13

sjálfum sér án þess að nokkur reyni að stela
af hinum". Þar er hægt að uppfylla allar
óskir og því er ekkert kallað ljótt. „Og við
heyrum Rödd sem lýsir engum sársauka og
gerir ekki neinar kröfur, en ymur aldrei fegur
en þegar síðasta skáldið er þagnað; og hjá
mér heyra hana allir menn. En hér á þessari
strönd —“. Röddin, sem fyrr var svo erfitt
að skilgreina hefur allt í einu orðið rödd
hinnar þjóðfélagslegu draumsýnar. Ólafur
hefur hlaupið á sig á þann hátt sem
Laxness hefur ætíð varazt. Höfundurinn á-
lyktar sjálfur að ræðan hljóti að hafa orkað
á mennina eins og „spott, í bezta falli brjál-
semi.“ Laxness slær varnagla með því að
skýra framkomu Ólafs sálfræðilega — en þess
sér næstum hvergi stað í þessari bók þar sem
svo lítið er um sálfræðilegar útlistanir án
þess hún sé ósálfræðileg: Ólafur hefur hreint
°g beint viljað ná sér niðri í augum þess-
arar stúlku. Og með þessu spottaði hann
mennina.
Ólafur er lengra leiddur á braut svikanna
°g honum er gert að velja milli Jórunnar á
Lrekku sem er hamingjudraumur hans og
Jarþrúðar sem á vorkunn hans. Jórunn á
Brekku hvetur hann til þess að stíga niður af
þessum „andstyggilega krossi“ svíkja písl-
arvættið og kjósa hana og lífið, ekki með-
aumkunina. En skáldinu er ljóst að hann
getur ekki yfirgefið Jarþrúði. Þegar hann
kÝs hana felur það í sér að hann tengist því
uaannkyni sem þjáist, ekki þeirri hamingju
sem gæti orðið. „Hún er manneskjan í allri
sinni nekt: sjúk varnarlaus, án vinar, án
þess að eiga nokkurn að sem gæti þótt vænt
hana eða vildi rétta henni hjálparhönd og
stínga nagla milli tannanna á henni þegar
hún fær köstin“. Sá Ólafur sem svo velur
getur farið all háðulegum orðum um upphafs-
rnenn kristni en köllun hans er rakin til. Sig-
urðar Breiðfjörð sem er alþýðuskáldsins
verndari og fyrirmynd. En viðhorf hans til
manneskjunnar er enn hið ,,skepnu-lega“ og
þaðan stafar vandlæting Ólafs — og Laxness.
Ekki fyrr en Ólafur stendur algjörlega ráð-
þrota í viðleitni sinni að verja lík dóttur
sinnar því að verða skotmark í hernaði Pét-
urs Pálssonar gegn verkalýðsfélaginu gengur
hann í lið með verkfallsmönnum, ber meira
að segja um stund fána þeirra. Örn IJlfar
talar innblásinn um sögu mannkynsins sem
sögu f relsisbaráttunnar — bæði þar og í ræðu
Ólafs á fundinum kveður við hinn marxistiski
grunntónn, en óþarft er að rekja það sér-
staklega — og Ólafur sér í Jóu á Brekku hið
lifandi tákn frelsisins. Laxness herðir á þjóð-
félagsádeilunni með því að tvinna hana sam-
an við ástarlýsinguna. (Svipaða aðferð notar
Paul Eluard í hinu fræga hernámsandstöðu-
ljóði sínu Liberté, sem manni virðist „fjalli
um“ konu þar til maður uppgötvar hvað það
„fjallar um“).
4.
Karin Boye þótti siðferðileg vandlæting
æði háskaleg. Laxness er ekki á því að láta
hanka sig á því. Hann skoðar söguhetju sína
með siðferðilegum nihilisma sem er í beinu
sambandi við þjóðfélagsádeilu hans. Réttar-
höldin yfir Ólafi Kárasyni fyrir nauðgun
námsstúlkuverðaofsaleg ákæra á hendurfull-
trúum þjóðfélagsins er steypa af tilfinninga-
lausu öryggi sínu ofsóttum manni í glötun.
Hreinleiki Ólafs lifir í andrúmslofti siðferði-
legs nihilisma svo sem jafnan verður þegar
hin mannlega hlið málsins er dregin fram í
fullu gildi. En vilji menn halda því fram að
það sé sáluhjálparblær yfir þessu má minnast
þess að gagnrýnin á hendur réttvísinni er und-
ir áhrifum af kenningum Marx er lítur á rétt-
vísina sem tæki í höndum ríkjandi aðila.
Dýrlingurinn er jafnframt öreigi: það geng-
ur sem viðlag gegnum alla frásögnina.
11