Birtingur - 01.07.1955, Blaðsíða 9

mana manns. Þetta viðhorf til mannanna rek-
umst við svo víða á að manni sést gjarnan
yfir að það á upptök í kristni. í hinu mikla
verki Erich Auerbach: Mimesis sem fjallar
um þróun raunsæis í bókmenntum Vestur-
landa, en við höfum ekki notað okkur sem
vert væri, er þetta viðhorf til manneskjunn-
ar rakið frá því það kemur fyrst fram í dul-
hyggju (mystik) á síðari hluta miðalda og
greint frá því hvernig þess gætir m. a. hjá
höfundum eins og Shakespeare og Dosto-
jefsky. Þesskonar raunsæi hefur verið kallað
hið „skepnu-lega“ (kreaturlig) vegna þess að
það dregur svo skýrt fram veikleika manns-
ins sem skapaðrar veru er þjáist og for-
gengur. Líf og dauði Krists og píslarvott-
anna gaf fyrirmyndina að þessum máta að
lýsa manneskjunni. Þegar Peter Hallberg
Hkir Bjarti við Lear konung í Verðandi-
ritlingi sínum um Laxness þá er þar meiri
sannleikur fólginn en honum virðist sjálfum
Ijóst. Hallberg bendir til lokaþáttarins í skáld-
sögunni er Bjartur stendur með dauðvona
dóttur í fangi en allt er hrunið til grunna um-
hverfis hann. Sá samanburður er því aðeins
réttmætur að upplausnin öll sé byggð á sama
viðhorfinu til manneskjunnar og tíðkaðist hjá
Shakespeare, sá skilningur á manneskjunni
getur staðizt án þess að styðjast við kristna
trú. Það er fróðlegt að vita það að Laxness
var kaþólskur um skeið áður en hann gerðist
sósíalisti. Kristindómurinn virðist hafa haft
varanleg áhrif á viðhorf hans til manneskj-
unnar í því þjóðfélagi sem hann lýsir, það
köllum við hið borgaralega skipulag.
Lokaniðurstaða Bjarts verður ekki sú að
rísa upp gegn þjóðfélaginu. Hann neyðist að
vísu til að deila brauði við nokkra verkamenn
í verkfalli en Laxness lætur af snilldarlegri
rökvísi sinni honum virðast það niðurlæging.
Einn sona hans verður fulltrúi þeirra sem
stefna til fyrirmyndarríkisins og gengur í
flokk verkfallsmanna. Bjarti verður ekki snú-
ið til sósíalisma en reynsla hans opnar honum
nýjar leiðir í þeirri luktu veröld sem hann
lifir í með því að vekja tilfinningar hans af
svefni, samúðina. Hann tekur aftur til sín
eftirlætisdótturina Ástu Sóllilju er hann
hafði hrakið frá sér ófríska. Eins og Ólafur
Kárason er Bjartur fanginn innan ramma
hins gamla þjóðfélags, þjóðfélagsins þar sem
samúðin er hin eina brú milli mannanna.
Það skilur með Sölku Völku og öðrum aðal-
persónum Laxness að hún tekur algerum
sinnaskiptum. Fátæka fiskistúlkan í bókinni
sýnir okkur líka ósigur manneskjunnar sem
einstaklings þar sem hún er þrælkuð af bar-
áttunni fyrir tilveru sinni. En þegar allt hið
andlega varnarkerfi hennar, sem hún hefur
byggt upp með svo miklu erfiði, er brotið á
bak aftur, þá verður henni ljóst að vettvang-
ur hennar er meðal öreiga fiskiþorpsins þar
sem henni var ætlaður staður frá upphafi
og hún gengur í verkalýðsfélagið. Þetta er
full fræðilega byggt upp hjá sjálfum Laxness
en þetta bendir til meginskoðunar höfundar-
ins á sama hátt og þróunin hjá Bjarti, þeirr-
ar: að loks þegar manneskjunni verður ljós'
sitt algera umkomuleysi þá getur hún leitað
félags við aðra. Fyrir Sölku Völku táknar
þetta líka að ástin nær tökum á henni. Samúð
Bjarts brýzt fram þegar hinn eirðarlausi
sjálfsbjargarmetnaður leiðir hann að þrotum.
Salka gengur í lið með öreigunum þegar hún
stendur afhjúpuð, nakin. Þessi svartsýnislega
manngerð hlaut að geta orðið þeim höfundi
vandamál sem skipar skáldskap sínum í þjón-
ustu ádeilunnar. Það hefði mátt ætla að á
þjóðfélagsádeilunni hlyti að verða hlé þar
sem leiftursýn yfir hin sönnu kjör mann-
eskjunnar í tilverunni tók við. Að miklu leyti
leysir Laxness vandamálið með því að venda
kvæði sínu í kross. Ljóst er að aldrei gæti
hann leiðzt til þess að beita bölsýni sinni til
7