Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1980, Blaðsíða 63

Tilvísunarfornöfn?
61
ingarleg í eðli sínu — þ. e. menn hafa talið að sem og er „stæðu fyrir
eitthvað annað“ eða „vísuðu til einhvers sem á undan er komið“ eins
og fomöfn eiga að gera. Þessi skoðun kemur t. d. skýrt fram í eftir-
farandi tilvitnun, þar sem verið er að tala um sem og er:
(26) í eldri málfræðibókum em þessi orð kölluð tilvísunarfornöfn.
Sú nafngift felur í sér að hér sé um að ræða orð sem standi
fyrir eitthvað, séu staðgenglar annarra orða. Það er þó full
ástæða til að leggja áherslu á að sem og er eru alls ekki venju-
leg fomöfn, því þau beygjast ekki í föllum eins og fornöfnum
er eðlilegt (Kristján Ámason 1980:79)
En kannski er þó ástæðan fyrir þessari nafngift fyrst og fremst sú að í
mörgum málum em tilvísunarsetningar einmitt tengdar með raunvem-
legum fornöfnum, tilvísunarfornöfnum. Þess vegna hefur íslenskum
málfræðingum þótt sjálfsagt að sem og er væm líka fornöfn, úr því að
þau tengja tilvísunarsetningar, þótt þau hafi annars engin augljós ein-
kenni fomafna. Það væri þess vegna ekki úr vegi að athuga svolítið
hvemig tilvísunarsetningum er háttað í öðmm málum. Slík athugun ætti
að geta búið okkur undir að átta okkur betur á eðli íslenskra tilvísunar-
orða og tilvísunarsetninga.6
2. Tilvisunarorð og tilvísunarsetningar
2.0
í þessum kafla verður fyrst gerð stutt grein fyrir helstu tegundum
tilvísunarsetninga í nálægum og fjarlægum málum. Þá verður rakið
6 Kannski sakna einhverjir þess úr þessum orðflokkakafla að hvergi skuli
minnst á mun djúpgerðar og yfirborðsgerðar. Sú var tíðin að málfræðingar töldu
að tilgangslítið væri að tala um orðflokka nema gera þar greinarmun á yfirborðs-
legum einkennum orða og djúpgerðarflokkum (sjá t. d. Lyons 1968:319 o. áfr.).
T. d. var mjög í tísku um eitt skeið að reyna að sýna fram á að lýsingarorð væru
sagnir, eða að lýsingarorð væru nafnorð, eða að lýsingarorð væru tilvísunarsetn-
ingar, eða að hjálparsagnir væru aðalsagnir o. s. frv. Agæt gagnrýni á ýmsar þekkt-
ustu tilraunirnar af þessu tagi er grein Schachters (1973 — sjá líka Baker 1975).
Og ég hygg að öruggt sé að fullyrða að fáir stundi þessa iðju lengur. T. a. m. hefur
hjálparsögnum líklega aldrei verið sýnd önnur eins virðing og sl. sumar þegar
haldin var vikulöng alþjóðleg ráðstefna í Hollandi þar sem öll erindin fjölluðu um
hjálparsagnir nema eitt eða tvö. Þess vegna er hér lítill gaumur gefinn að hug-
myndum um að tilteknir orðflokkar séu allt annað en þeir virðast vera samkvæmt
beygingu, setningarlegri hegðun og merkingu „á yfirborðinu".