Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1980, Blaðsíða 90

88
Höskuldur Þráinsson
fornafn í tilvísunarsetningunni vísi til höfuðorðsins heldur sé þar ein-
faldlega eyða, samsvarandi orð sé fellt niður. Slíkar eyður eru líka
algengar í annars konar setningum í íslensku, eins og sjá má af eftir-
farandi dæmum:
(63) 1 Maðurinn tók bækumar og — fór svo heim
2 Maðurinn tók hníf og — rak — á kaf í ostbitann
í (63)1 er eyða fyrir frumlagið maðurinn í tengdu setningunni, af því
að það hefur þegar verið nefnt í þeirri fyrri. Samt myndi víst engum
detta í hug að segja að og væri þarna fomafn og vísaði til nafnorðsins
maðurinn. Svipuðu máli gegnir um (63)2. Þar er bæði eyða fyrir frum-
lagið (maðurinn) og andlagið (hníf) í síðari setningunni, enda vom
maður og hnífur nefndir í fyrri setningunni.38 Samt myndi víst enginn
kalla og fomafn þar og segja að það vísaði til orðanna maðurinn eða
hníf. Hvers vegna þá að gera ráð fyrir að sem og er séu fomöfn í (64)?:
(64) 1 Maðurinn sem — fór heim áðan tók bækurnar
2 Ég sá manninn er — rak hníf á kaf í ostbitann
3 Ég tók hnífinn sem maðurinn rak — á kaf í ostbitann
Ástæðan er augljóslega sú að þeir sem fengist hafa við íslenska mál-
fræði (t. d. þeir sem nefndir vom í 2.3.1) hafa vitað að í málum eins og
latínu, þýsku o. fl. em tilvísunarsetningar einmitt tengdar með tilvís-
unarfomöfnum og þess vegna hafa þeir haldið að íslensku tilvísunar-
orðin sem og er hlytu að vera fomöfn þrátt fyrir að ekkert benti í raun-
inni til þess að svo væri. Hefðu þessir málfræðingar aðallega verið
handgengnir málum eins og malagasí t. d. en ekki latínu, hefði þeirn
trúlega ekki dottið annað í hug en greina sem og er sem smáorð eða
tengingar (sjá 2.1.2 og 2.1.3 hér að framan).
Við getum annars litið svolítið nánar á þessa svokölluðu tilvísun í
sem og er. í fyrsta lagi má minna á að íslenskar tilvísunarsetningar vom
um eitt skeið tengdar með að og jafnvel fleiri tengingarlegum orðum,
sem margir myndu víst veigra sér við að kalla fomöfn, þótt ekkert
bendi til þess að þau séu annars eðlis en sem og er (sjá t. d. 2.2.1 og
38 Stundum má fylla í eyður af þessu tagi með persónufornöfnum:
(i) Maðurinn tók hníf og hann rak hann á kaf í ostbitann
Við sáum líka áður að samsvarandi eyðufylling kemur stundum fyrir í tilvísunar-
setningum (sjá (55) hér að framan), þótt reglurnar sem um hana gilda séu ekki
hinar sömu.