Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1981, Side 141

Orð af orði
139
o. s. frv. Þessi nýja orðmynd hefur síðan eflst og dafnað, náð útbreiðslu
og svo öruggri fótfestu sums staðar að hún hefur þokað öðrum orðum
og orðmyndum um þetta fyrirbæri, móðurkartöfluna, til hliðar. Víða
annars staðar nota menn þó eða þekkja jafnframt orðið móðir um þetta
og gera sér þá með einhverjum hætti grein fyrir skyldleika orðmynd-
anna. Slík tilfinning veldur því að fólki finnst orðmyndin mæða vera
afbökun eða barnamál. Orðmyndin móða hlýtur einnig að vera með
sínum hætti runnin frá orðinu móðir. Mætti hugsa sér að við tilteknar
aðstæður hefði aukafallsmyndin móður verið skilin sem fleirtölumynd
en á grundvelli hennar er eðlilegt að mynda eintölumyndina móða á
sama hátt og mœða af mœður.
Að framan var þess getið að þessar orðmyndir væru lítt eða ekki
skráðar á orðabækur. Þess ber þó að geta að í orðabók Blöndals er
tilfærð orðmyndin móða og er heimild Blöndals úr Austur-Skaftafells-
sýslu. En orðmyndir eins og {kartöflu)mæða er hvergi að finna á bókum
enda eru þetta vísast ungar orðmyndir, sbr. hina ríku tilfinningu heim-
ildarmanna fyrir því að þetta sé einungis barnamál.
Fáein orð fleiri og nafngiftir bárust okkur í sambandi við þessar
fyrirspumir og læt ég sumt af því fljóta hér með að lokum. Af Suður-
landi fengum við orðið gamla mamma og úr Skagafirði orðið fræfla um
kartöflumóðurina. Um útsæðiskartöflur eða niðursetninginn fengum
við t. d. orðmyndimar sáð, settur eða settukartöflur og voru þau dæmi
einkum af svæðinu kringum Breiðafjörð og svo úr eyjunum. Úr Ámes-
sýslu fengum við nafngiftimar stjúpur og stjúpmæður. Heimildarmaður
úr Borgarfirði gat þess að afbrigðileg kartafla að vexti og útliti, sem
upp kom í garði, hefði þar í héraði verið kölluð skröggur. Heimildar-
menn af Suðurlandi nefndu óvenju stórar kartöflur, en þó einkum
ólögulegar, drumbahlussur.
Gunnlaugur Ingólfsson
Orðabók Háskólans,
Reykjavík