Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1981, Page 181

Ritdómar 179
í setningafræðilegri flokkun (sjá t. d. bls. 46) og þá er hægt að slá hvær flugur í einu
höggi í greinargerð fyrir setningapörum eins og:
(7) a Jón segir sögu
b Jón segir að Stína sé farin
ef setningin að Stína sé farin er merkt sem nafnliður í stofnhlutalýsingu. Þetta er
að sjálfsögðu hin hefðbundna greining, sú sem liggur að baki nafngiftum eins og
fallsetning, þ. e. að aukasetningin hafi sem heild sömu afstöðu til sagnarinnar og
nafnliðurinn sögu. Hins vegar er e. t. v. ástæða til þess að minna á að það að segja
einfaldlega að aukasetningin „sé nafnliður" er býsna gróft orðalag. Það er óhjá-
kvæmilegt að í þessu sambandi sé gáð vel að því hvað orðið nafnliður (Noun
Phrase) merkir. Og mér sýnist að HÞ skjóti sér framhjá því að gefa skilgreiningu
á þessu hugtaki. Að vísu segir við lok 1. kafla:
.. the general picture that emerges is that the PS rules define basic or
canonical sentence structures. These structures will contain a fixed number of
„slots“ for major syntactic constituents, such as NPs, VPs, APs ...“ (bls. 47).
En það er ekki eina leiðin til að einkenna nafnlið að segja að það sé stofnhluti sem
getur staðið í tilteknum bás í setningagrindum sem skilgreinast af stofnhlutareglum.
Önnur einkenni hafa jafnan verið talin sérkenni á dæmigerðum nafnliðum, svo
sem það að þeir eru endósentrískir (sjá raunar líka HÞ bls. 122-123) og einnig það
að í beygingamáli eins og íslensku gengur fall-, kyn- og tölubeyging að jafnaði í
gegnum allan nafnliðinn. Þessir hlutir einkenna ekki fallsetningarnar, þannig að
að því leyti eru þær ekki r.afnliðir, og hefði e. t. v. verið ástæða til þess að leggja
áherslu á það.
En að sjálfsögðu er kerfið sjálfu sér samkvæmt (eða ,,hringlaga“) ef nafnliður
er skilgreindur sem tiltekinn kvistur á stofnhlutahríslu og allt sem hengt er á slíkan
kvist kallað nafnliður, en þetta er þá skilgreiningaratriði og í raun einungis form-
festing á því að sagt er að tiltekin gerð aukasetninga getur staðið í umhverfi sem
er dæmigert fyrir „venjulega nafnliði".3
Raunar er í þessu sambandi fróðlegt að athuga fleiri dæmi þess að setningar af
þessu tagi virðast standa í svipuðu umhverfi og nafnliðir, svo sem í forsetningar-
lðum (sbr. HÞ bls. 25 o. áfr.). Hér mætti nefna sambönd eins og:
(8) a Jón skrópaði í skólanum af því að honum leiddist
b Jón skrópaði í skólanum af hreinni leti
3 Hér er e.t.v. ástæða til að minna á að orð eins og nafnliður, sagnliður o.
s.frv. (enska: Noun Phrase, Verb Phrase o.s.frv.) eru bæði notuð um bása í setn-
ingagrindum (kvisti á trjám) og um það (merkingarbæra) efni, orð og orðasam-
bönd, sem fylla þessa bása í setningum. E. t. v. mætti segja að hlutir eins og það
hvort sambönd eru endósentrísk eða ekki, eða hvernig þau beygjast komi sam-
böndunum sem slíkum við, fyrst og fremst, en ekki básunum. En þetta losar
þó ekki við efasemdirnar sem nefndar voru, því gerðir sambandanna eru greinilega
ekki óháðar básunum sem þau geta staðið í. Gefa má reglur eins og: Samband
sem stendur í Nl-bás er endósentrískt, hefur fallbeygingu o. s. frv. Og þá er eðlilegt
að því sé gaumur gefinn þegar slíkar reglur virðast hafa undantekningar.