Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1981, Qupperneq 191

Ritdómar
189
deilum, sem virðast geisa í umræðu um setningafræði og ummyndanamálfræði
um þessar mundir, og ekki skal ég gerast dómari í þeirri sök.
Sú leið sem menn virðast einna helst telja að geti reynst fær til að skera úr þegar
ólíkar skoðanir eru uppi er það að athuga dæmin og kanna hvort finnanleg séu
einhver „setningafræðileg rök“ eða próf sem skeri úr. Hvort t. a. m. megi sjá
einhver formleg einkenni sem bendi til þess að frekar beri að aðhyllast þessa setn-
ingafræðilega greiningu en hina. í því tilviki sem hér ræðir um er það auðséð að
setningar eins og (35) og (37) hegða sér ólíkt mcð tilliti til notkunar á tengingunni
eða nafnháttarmerkinu að, og HÞ bendir ennfremur á að í dæmum eins og:
>ð
(41)
(bls. 361, sbr. Jón Friðjónsson 1977:138)
gilda ólíkar reglur. í (47)a er hvort heldur sem er leyfilegt að láta sagnfyllinguna
standa í nefnifalli eða þolfalli, en í (41)b verður hún að standa í þolfalli. Þetta
bendir ótvírætt til þess að munur sé á þessum tveimur gerðum sambanda frá setn-
ingafræðilegu sjónarmiði. Hins vegar virðast þessi dæmi sanna heldur lítið um það
hvernig djúpgerðir setninganna eiga að vera.
Annað atriði sem HÞ nefnir í þessu sambandi eru þolmyndarsetningar. Hann
bendir á að setningar í pörum eins og:
(42) a Ég tel lögregluna hafa tekið Maríu fasta
b Ég tel Maríu hafa verið tekna fasta af lögreglunni
hafi svipaða merkingu. Þetta væri á „hefðbundinn“ hátt skýrt þannig að á djúpgerð
sem hefur að geyma „yrðingu" í áttina við lögreglan tók Maríu jasta sé við út-
leiðslu (42)b beitt þolmyndarummyndun og síðar sé María „flutt upp“ í aðalsetn-
inguna og gerð að yfirborðsandlagi með telja. Hins vegar bendir HÞ á það að í
samsvarandi pari þar sem ekki er um að ræða þolfall með andlagi eru setningarnar
allsendis ólíkar að merkingu:
(43) a Ég bannaði lögreglunni að taka Maríu fasta
b Ég bannaði Maríu að vera tekin föst af lögreglunni (bls. 359)
Auk þess sem að þetta sýni að um sé að ræða ólíkar gerðir setninga telur HÞ að
það að í setningu (42)b er „beitt“ þolmyndarummyndun innan orðasambandsins
lögreglan tók Maríu fasta sýni að þar sé á ferðinni aukasetning í djúpgerðinni.
(Þessi síðari röksemd er að sjálfsögðu háð því að hægt sé að sanna eða færa sterk
rök fyrir tilvist þolmyndarummyndunar sem setningafræðilegs ferlis.)
Eftir að hafa (að eigin mati) sýnt fram á að í setningum eins og (35) beri að líta
svo á sem á einhverju stigi „afleiðslunnar“ séu tvær setningar, aðalsetning og auka-
setning, á ferðinni, víkur HÞ að tveimur leiðum sem hugsanlegar séu til að gera
grein fyrir sambandi þessara tveggja setninga. Önnur er sú að gera ráð fyrir „frum-
lagslyftingu" eins og gengið hefur verið út frá í umræðunni hér, þ. e. að joreldrana
sé flutt úr aukasetningunni upp í aðalsetninguna með ummyndun. Hin leiðin er