Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2011, Blaðsíða 149

,fara í skakkt á skurðinn
147
gefur blendinginn standa sigístykkinu (sjá Jón G. Friðjónsson 2006:849
um tilurð þessa blendings).
Orðmyndin skakkt getur líka verið atviksorð en þá er forsetningin
óeðlileg. Þolfall forsetningarliðarins á skurðinn ýtir undir þá hugmynd að
forsetningunni í sé ofaukið. Önnur hugmynd er sú að á eftir forsetning-
unni sé tómur nafnliður rétt eins og t.d. á eftir fara í (fötin), fara úr (fötun-
um).
Hér verður við það miðað að sambandið fara í skakkl á skurðinn sé
„rétta“ formið. Það minnir í flestu á orðatiltæki eins og komið hefur fram.
En hvað er það sem gerir samband orða að orðatiltæki, hvert er eðli þeirra
og hver eru einkennin? Vísa má til Jóns G. Friðjónssonar (1997^—vii) sem
gerir glögga grein fyrir málinu. Hann segir að það sem skipti meginmáli
sé heildarmerking viðkomandi sambands, ekki merking einstakra orða,
enda geti heildarmerkingin verið alls óskyld merkingu hvers og eins orðs.
Þannig séu þau skynjuð sem heild, notuð óbreytt eða lítt breytt og skiljist
ekki án samhengis. Allt þetta gæti átt við fara ískakktáskurðinn í því sam-
hengi sem það birtist í (1). Orðið skurður segir ekkert eitt og sér en skakkl
gefur hins vegar neikvæða merkingu til kynna, rétt eins og í orðatiltækinu
taka skakkan pól í haðina. I báðum tilvikum er það þó heildin sem ræður
merkingunni. í (1) sést vel að merking fara í skakkl á skurðinn ræðst ekki
af einstaka orðum heldur af heildinni. Hún sem slík hefur því fjarlægst
upphaflega merkingu sína. Og sé það rétt hefur orðasamband orðið að
orðatiltæki.
Samkvæmt skilgreiningu Jóns er sá munur á orðatiltækjum og föstum
orðasamböndum að í þeim síðarnefndu helst merkingin bein enda heldur
hvert og eitt orð merkingu sinni og samanlögð mynda þau heildarmerk-
inguna. Sem dæmi um slíkt samband nefnir Jón orðasambandið drepa á
dyr.
Merkingin er ekki það eina sem einkennir orðatiltæki að mati Jóns G.
Friðjónssonar. Hljómrænir þættir koma líka við sögu. Hann (i997:ix) segir
stuðlasetningu eitt einkennanna og nefnir t.d. breiðayfir brestina því til
sönnunar. Þetta á ljóslega við um fara i skakkt á skurðinn. Þar er stuðlun á
ferðinni þar sem röðin sk- er endurtekin í framstöðu í orðunum skakkt og
skurður. Jón (1997:ix) segir líka að andstæður skipti máli í orðatiltækjum.
Vel er hugsanlegt að líta svo á að forsetningarnar í og á þjóni þeim til-
gangi: fara í skakkt á skurðinn.
Þrátt fyrir fátæklegar heimildir falla öll vötn í eina átt: Allt bendir til
þess að fara ískakkt á skurðinn sé orðatiltæki. Til þess benda bæði notkun-
in og gerðin öll, einkum þó stuðlunin.