Ritmennt - 01.01.2004, Side 48

JÓHANNA ÞRÁINSDÓTTIR
RITMENNT
F. Danneskjold-Samsoe.
Bókin fordæmda
Basedow var vinsæll kennari, en frávik hans frá kennisetningum
kirkjunnar urðu honum að falli. Arið 1760 varð Danneskjold
(1703-70) greifi, fyrrum yfirmaður sjóhersins, yfirkennari við
akademíuna. Hann var fulltrúi strangs rétttrúnaðar og taldi
kennslu Basedows bera of mikinn keim af villutrú. Ari síðar, eða
um 1761,1 stöðvaði hann í miðjum klíðum prentun á einu af rit-
um hans, sem fjallaði um fræðilega heimspeki. Eina eintakið
sem til er af bókinni hálfprentuðu er varðveitt í Konungsbók-
hlöðunni í Kaupmannahöfn. Það er án titilblaðs. í stað þess er
handskrifaður seðill límdur fremst í bókina með hendi Jóns Ei-
ríkssonar (1728-87).2 Þar segir hann frá örlögum bókarinnar:
„Dette er en begyndelse til prof. Basedows Philosophie, hvoraf
hans Philalethie3 siden er opkommet af som var begyndt at
trykkes pá Soro inden foregáende census af approbation da grev
Danneskjold kom som overhofmester til akademiet, men som
han forbod videre at trykkes og blev derfor til makulatum; den
kom ej videre end her findes, neml. fra side 1-448."4
Jón Eiríltsson var lagaprófessor í Sórey á árunum 1759-71.
Ekld er ólíklegt að hann hafi í krafti embættis síns komið að
þessu máli. En seðillinn gæti jafnframt bent til þess að það hafi
verið hann sem tólt bóltarhelminginn fordæmda til handargagns.
Dannesltjold ltom því til leiðar (1761) að Basedow var boðin
kennarastaða við menntaslcólann í Altona með mun minni
ltennslusltyldu. Danneslcjold taldi að þar ylli hann minna tjóni
með villultenningum sínum en í Sórey. Það fór þó á annan veg.
Basedow nýtti aultinn frítíma til að rita gegn mörgum af helstu
ltennisetningum ltirltjunnar, eins og til að mynda vítisrefsingu,
þrenningu og náðarmeðulum. Sjálfur taldi hann sig sanntrúaðan
1 Glahn, Torben. Bibliografi over Sora-tryk, skráningarnr. 4.
2 Carlsen, Olaf. Úber J.B. Basedows Entlassung von der Ritterakademie zu
Soro, bls. 18. Stafsetning á seðlinum hefur verið færð til nútímahorfs.
3 Philalethie, Neue Aussichten in die Wahrheiten und Religion der Vernunft
bis in die Grenzen der glaubwurdigen Offenbarung, dem denkenden Publiko
eröffnet von J.B. Basedow. I—II. Altona 1764.
4 „Þetta er upphafið að Heimspelú Basedows prófessors, sem verður síðar upp-
sprettan að Philalethie. Byrjað var að prenta hana í Sórey óritskoðaða og
ósamþykkta þegar Danneskjold greifi varð yfirkennari við akademíuna. Hann
bannaði frekari prentun og var hún þar með ónýtt; hún varð ekki lengri en
hér er að finna, það er frá síðu 1-448."
44