Freyr - 01.02.2004, Blaðsíða 32

1. mynd. Samspil milli líkanavinnu, rannsókna, kennslu og leiðbeinlnga.
farvegi. Einnig geta þau nýst vel
við kennslu vegna þess hvemig
þau tengja saman þekkinguna.
Reiknilíkön gera kröfu um fonn-
lega uppbyggingu, til dæmis með
flæðiritum og reikniformúlum.
Töluleg gildi þurfa að vera á breyt-
um líkansins og fostum. Þrátt fyr-
ir þessi sameiginlegu einkenni
allra reiknilíkana þá skiptast þau í
mismunandi flokka. Hér verður
leitast við að skýra muninn á:
a) Reynslulíkönum og gangverks-
líkönum
b) kyrrlíkönum og kviklíkönum.
Reynslulíkön og
GANGVERKSLÍKÖN
Reynslulíkön (emphirical mod-
els) lýsa tölulegu samhengi tvegg-
ja eða fleiri þátta, út frá tilrauna-
niðurstöðum. Svona líkön byggja
oftast á aðhvarfslíkingum, sem
gilda aðeins innan þess sviðs sem
rannsóknin tók til, og segja frem-
ur lítið um ástæður þess samheng-
is sem reynt er að lýsa. Dæmi:
Atgeta búfjár er lykilatriði með
tilliti til framleiðni. Afar einfalt
reynslulíkan gæti lýst samhengi
áts og líkamsþunga (LÞ) hjá
mjólkurkú þannig:
Át (kg þe/dag) = 0,0325 x LÞ
Samkvæmt þessu líkani má bú-
ast við að 500 kg kýr éti 16,25 kg
þurrefnis á dag (500 x 0,0325).
Svona líkan gæti verið afrakstur
tölfræðilegrar greiningar á upp-
lýsingum um fóðrun mjólkurkúa
þar sem eingöngu væri verið að
skoða áhrif líkamsþunga á þurr-
efnisát kúnna, og hefði líkanið
ákveðið gildi í því samhengi.
Hins vegar eru engar líkur á að
það hefði hagnýtt gildi til að spá
almennt fyrir um át mjólkurkúa.
500 kg kýr gæti kannski étið á bil-
inu 10 til 20 kg þurrefhis, háð
aldri kýrinnar, stöðu á mjalta-
skeiði, holdafari, meltanleika fóð-
ursins, næringarefnajafhvægi kýr-
innar o.s.frv. Því er ljóst að til að
spá fyrir um át mjólkurkúa þarf að
taka tillit til fleiri þátta en bara
þyngdar kýrinnar. I stað einfalds
reynslulíkans er því e.t.v. rétt að
nota gangverkslíkan (mechanistic
model). Slík líkön lýsa a.m.k. að
einhveiju leyti því gangverki sem
stýrir því sem verið er að reyna að
spá fyrir um. 1 dæmi okkar um át-
j getu mjólkurkúa gæti gangverk-
slíkanið t.d. lýst þeim ferlum er
ráða niðurbroti fóðurefha i vömb,
efnaskiptaferlum er hafa áhrif á
hungurtilfinningu (átlyst) kýrinn-
ar o.s.frv. Það tekur til þess sem
gerist í einstökum lykil- líffærum
í stað þess að horfa bara á þætti
sem sjáanlegir eru utan frá.
Kviklíkön og kyrrlíkön
Kviklíkön (dynamic models )
innihalda tíma sem breytu meðan
kyrrlíkön (static models) gera það
ekki. Reynslulíkanið hér að ofan
um áhrif likamsþunga á át mjólk-
urkúa er því kyrrlíkan. Eftirfar-
andi líkan (AFRC, 1990) er hins
vegar dæmi um kviklíkan:
Át (kg þe/dag) = 0,076 + 0,404
x K + 0,013 x LÞ -0,129 x V +
4,12 xlogV +0,14 xN
Skýringar:
K=kjamfóðurát, kg/dag;
LÞ=lífþungi; V=Vika af mjólkur-
skeiði; N=Nyt, kg mjólk/dag
Þama er sem sagt niðurstaðan
háð því í hvaða viku mjaltaskeiðs-
ins kýrin er, líkanið er háð tíma og
er því kvikt.
Hermilíkan (simulation model)
J er eitt hugtak til viðbótar sem þarf
að skýra. Notkun á því er svolítið
breytileg, virðist stundum notað
um reiknilíkön almennt en þó
einna helst um “kvik gangverks-
líkön” sem er rökrétt því slík lík-
ön “herma” hina ýmsu ferla bæði
í tíma og rúmi.
Hversu flókin eiga
REIKNILÍKÖNIN AÐ VERA?
„ Things should be made as sim-
ple as possible, buí no simp/er “
[Gera ætti hlutina eins einfalda og
hægt er, en ekki einfaldari en það]
(Albert Einstein, 1879-1955).
Þessi tilvitnun í snillinginn Ein-
stein er kannski besta svarið við
128 - Freyr 1/2004