Bændablaðið - 27.03.2007, Blaðsíða 8

Bændablaðið | Þriðjudagur 27. mars 20078
Það er ekki einkamál Hafnfirðinga
hvort stækka eigi álverið í Straums-
vík, það er ekki einu sinni einkamál
Íslendinga, það er í raun mál alls
heimsins rétt eins og okkur Íslend-
ingum finnst ekki einkamál Breta
hvort þeir losi kjarnorkuúrgang frá
Sellafield í Atlantshafið.
Okkur finnst okkur koma það
við og okkur kemur það við vegna
þess að það ógnar lífríki hafsins,
en útblásturinn frá Straumsvík ógn-
ar líka lífríki hafsins því allt lendir
þetta fyrr eða síðar í sjónum, sjón-
um sem við byggjum okkar afkomu
á og þurfum að fara að huga mun
betur að.
Það sér það hver heilvita mað-
ur, sama í hvaða flokki hann er, að
aukning á þessari eiturefnalosun er
ógn við náttúruna, jörðina, heilsu
og afkomu allra jarðarbúa, við get-
um ekki alltaf talið okkur trú um
að á Íslandi sé allt svo hreint og
ómengað og það sé bara í útlöndum
sem ógn stafi af mengun.
Síðan koma menn og reyna að
réttlæta þessa gjörninga með því að
við notum hreina endurnýtanlega
orku til framleiðslu á rafmagninu,
það sé nú eitthvað annað en hin
löndin sem brenni olíu og kolum.
Aðalmálið er það að við erum að
framleiða gott rafmagn en seljum
það síðan á gjafverði til fyrirtækja
sem eru að framleiða eitur og þá
skiptir ekki öllu máli hvort rafmagn-
ið var hreint og gott ef tilgangurinn
er að menga á annan hátt.
Og þessi viðbót í Straumsvík er
ekkert lítil, hún er sú sama og all-
ur bíla-, flugvéla- og skipaflotinn
mengar til samans, bara viðbótin,
og finnst nú mörgum nóg mengun
fyrir.
Þetta er háalvarlegt mál og í raun
alveg með ólíkindum að menn ætli
að láta þetta yfir sig ganga á sama
tíma og stjórnmálamenn keppast um
að koma fram í fjölmiðlum og berja
sér á brjóst og tala um að við ætlum
að vera í fararbroddi í baráttu gegn
losun gróðurhúsalofttegunda.
Hafnfirðingar virðast hafa það í
hendi sér hvort ímynd heillar þjóð-
ar bíði afhroð eður ei.
Er það einkamál Hafnfirðinga?
Eru sumir Hafnfirðingar æðri
öðrum? Er það sanngjarnt að þeir
Hafnfirðingar sem búa t.d.í vestur-
bæ Hafnarfjarðar og eru langt frá
álverinu geti kosið það yfir sam-
borgara sína t.d á Völlunum að
stækka eigi álverið? Er það sann-
gjarnt gagnvart Álftnesingum að
þessu rigni yfir þá?
Hvernig eigum við Íslendingar
að réttlæta það fyrir útlendingum
sem hingað koma að hér sé allt svo
hreint og ómengað eins og við höf-
um svo oft sagt þegar við þurfum
að keyra fólkið framhjá stærsta
álveri í Evrópu? Það verður þokka-
legt þegar ferðamennirnir á leið til
landsins (hreina ómengaða landsins
í norðri) byrja á því að fljúga yfir
álverið í Helguvík keyra síðan fram-
hjá Straumsvík og upp í Hvalfjörð
framhjá eiturspúandi járnblendi og
risaálveri. Hvernig útskýrum við
það?
Menn þurfa að átta sig á því ef
þeir vilja láta taka sig alvarlega
að útlendingar eru ekki fífl. Þeir
eru margir hverjir orðnir leiðir
og hvekktir á mengandi umhverfi
í eigin landi og hafa eflaust ein-
hverjir séð auglýsingu frá Flug-
leiðum eða einhverjum íslenskum
ferðaskrifstofum þar sem hrein og
ómenguð íslensk náttúra er aðalat-
riðið, það er algjörlega á skjön við
ímynd Íslands að leyfa fleiri ál- og
eiturverksmiðjur.
Okkur Íslendingum hefur tekist
að selja sjávarafurðir í hæsta verð-
flokki vegna gæða og hreinleika
afurðanna. Það er ekki sjálfgefið
að það verði ávallt þannig. Þess
vegna er mikilvægt að standa vörð
um hreina náttúru og góða ímynd
Íslands.
Sama má segja um landbún-
aðinn. Nú hefur mönnum tekist
að komast með annan fótinn inní
Whole Foods verslanirnar í Banda-
ríkjunum og ber að fagna því,
sérstaklega þar sem þessar versl-
anir eru þær flottustu og bestu í
heimi og borga ásættanlegt verð
fyrir vörurnar. Ógnin er hinsveg-
ar sú að þessir menn, sem reka
Wholefoods, vita hvað þeir vilja
og þeir vilja hreina og ómengaða
afurð frá hreinu og ómenguðu
landi.
Öll mengun er slæm og sem bet-
ur fer þurfum við Íslendingar
ekki á þessum eiturverksmiðjum
að halda, við þurfum ekki stærra
álver. Það hafa allir næga vinnu
og það er engin biðröð í Straums-
vík af fólki að sækja um vinnu.
Sem betur fer hafa íslensk ung-
menni meiri metnað en það að þau
dreymi um vinnu í álveri, nóg er
nú baslið að manna álverið fyrir
austan. Þeir verktakar í Hafnarfirði
sem hafa matað krókinn á álverinu
munu gera það áfram hvort sem
það stækkar eða ekki. Sú hótun
sem Alcan hefur beitt um að loka
er bara hræðsluáróður sem ekki er
mark takandi á, því miður, því best
væri að þeir lokuðu. En fyrirtæki
eins og Alcan lokar ekki svona
gullnámu, ætli þeir myndu nú
ekki selja einhverjum öðrum eða
bara reka verksmiðjuna áfram og
halda áfram að græða. Ef álverið
er svona úrelt eins og menn vilja
láta, af hverju breyta þeir því þá
ekki og uppfæra það til nútímans,
er græðgin kannski of mikil?
Ef við viljum virkja allar okkar
ár og læki, hvers vegna notum við
ekki rafmagnið til annarrar stór-
iðju, grænnar stóriðju sem myndi
ekki skaða ímynd okkar og myndi
ekki menga okkar viðkvæma og
fallega land? það er fullt af tæki-
færum í allskonar iðnaði án þess
að bæta við einu álverinu enn.
Hvers vegna fá garðyrkjubændur
ekki rafmagnið á sama verði og
álver? Er það vegna þess að þeir
eru ekki útlendingar? Er þetta eitt-
hvað snobb? Af hverju sendum við
ekki þessa menn í burtu og látum
þá opna álver heima hjá sér? Er
ástæðan fyrir því að þeir gera það
ekki sú að það fást ekki leyfi og
ekkert gefins rafmagn?
Er ekki nær að garðyrkjan fái
rafmagnið á sama verði og hefji
ræktun á ýmiss konar grænmeti til
útflutnings, til dæmis asísku græn-
meti sem flytja mætti til Evrópu
og fá gott verð fyrir því flutningur
frá Asíu er svo dýr að selja mætti
þessar afurðir á mjög góðu verði
vegna nálægðar við markaðinn,
hreinleika og hollustu.
Einnig væri grundvöllur fyrir
því að hefja framleiðslu á kjöt-,
grænmetis-, fisk- og humarkrafti.
Þetta er iðnaður sem þarfnast
nokkurrar orku og fellur mjög vel
að ímynd okkar um hreinleika og
mengar ekki.
Væri ekki nær að skilja eithvað
eftir óvirkjað þannig að við gætum
hafið undirbúning að því að endur-
nýja bílaflota landsmanna þannig
að við gætum tekið forystu í heim-
inum í rafbílum og tvinnbílum?
Síðan er vert að huga að því að
notkun á etanóli og bíodísel er nú
þegar orðinn raunhæfur kostur og
til vinnslu á þessum tveimur orku-
gjöfum þarf þónokkra orku.
Er eðlilegt að við Íslendingar skul-
um eiga það undir Hafnfirðingum
hvort það eigi að stækka þetta
álver, höfum við hin ekkert um
það að segja? Ekki gleyma því að
þetta snertir okkur öll. Hvað með
þá landeigendur sem eiga landið
sem á að drekkja fyrir austan, hafa
þeir ekkert um þetta að segja? Á
kannski að taka það eignarnámi
rétt eins og verið er að hirða af öðr-
um bændum land þeirra með þess-
um svokölluðu þjóðlendulögum?
Þau ólög þarfnast annarrar
umfjöllunar en gaman þætti mér
að sjá hvort ekki mætti taka eign-
arnámi einbýlishúsalóðir þeirra
alþingismanna sem samþykktu
þessi ólög.
Ég skil ekki í formanni Sjálf-
stæðisflokksins að mæla með þess-
ari vitleysu. Þetta er ekki þjóðinni
til hagsbóta, það er ekki viturlegt
að vera með öll eggin í sömu körf-
unni (menn halda kannski að álegg
brotni ekki) og þessi stækkun skað-
ar mun fleiri atvinnugreinar heldur
en hún hjálpar, ferðaiðnaðurinn,
matvælaiðnaðurinn, landbúnaður
og sjávarútvegur hafa engan hag
af þessu. Í raun stafar þessum aðal-
atvinnuvegum okkar mikil ógn af
þessum áformum. Það eru ekki all-
ir Sjálfstæðismenn sammála þessu,
sem betur fer og væri synd ef við
þyrftum að stofna Hægri Græna.
Það er nefnilega þannig að það
langar engan í frí til Tjernobil.
Állandið Ísland, sjáið fyrir ykkur
álver í Helguvík, álver á Vatns-
leysuströnd, álver í Straumsvík
(stærst í Evrópu), álver í Hvalfirði,
álver á Húsavík og álverið á Aust-
urlandi. Dettur mönnum ekkert
annað i hug en álver, er ekkert ann-
að hægt að framleiða en ál? Eða er
okkur Íslendingum ekki boðið ann-
að því aðrar þjóðir eru að losa sig
við þennan mengandi iðnað?
Við eigum að hafna stækkun
álversins í Straumsvík og endur-
skoða öll þessi mál, því ef af þess-
ari stækkun verður verðum við
með þetta eiturskrímsli á okkar
landi um alla eilífð.
Þú byrgir ekki brunninn eftir að
barnið er dottið ofan í hann.
Minna ál – meira kál
Stækkun álvers í Straumsvík ekki einkamál Hafnfirðinga
Bjarni Óskarsson
Íslendingur og framkvæmdastjóri,
búsettur að Völlum í Svarfaðardal
bjarni@nings.is
Umhverfismál
Menning þjóðar birtist í mörgum
myndum. Ein þeirra blasir við í
þeim mannvirkjum sem reist eru á
hverjum tíma. Á stuttri ökuferð um
sveitir má sjá mörg dæmi ýmissa
tímaskeiða í byggingasögunni.
Hvert skeiðanna ber sín sérkenni
sem eiga sér efnis- og efnahags-
legar ellegar fagurfræðilegar skýr-
ingar. Við sjáum örfáar minjar um
byggingar úr torfi og grjóti, fleiri
frá bárujárnstímanum og urmul sem
minnir á hinar ýmsu tilraunir sem
gerðar hafa verið með steinsteypu.
Í kjölfar framfara í burðarþolsfræð-
um og efnistækni hófst síðara skeið
skálabygginga í íslenskum sveit-
um – en það á að verða helsta efni
þessa greinarstúfs.
Áður verð ég þó að nefna það
hve lítið byggingarsögu sveitanna
hefur verið sinnt. Að sönnu hafa
íslenska torfbænum verið gerð góð
skil, ekki síst með hinu ágæta starfi
Harðar Ágústssonar. Þá er m.a. að
rísa sérstök stofnun að Austur-Með-
alholtum í Flóa sem helguð verður
sögu og gerð íslenska torfbæjarins.
Hins vegar hefur seinni tíma bygg-
ingarsögu sveitanna, bæði hvað
snertir íbúðarhús og útihús, lítt ver-
ið sinnt.
Varðveisla sögunnar
Sé aðeins litið til 20. aldar geymir
hún útihúsasögu mikilla breytinga.
Hver bylgjan af annarri hefur riðið
yfir drifin fram af spurn eftir afurð-
um, kröfu um afköst og vinnuþæg-
indi, landbúnaðarstefnu stjórnvalda
á hverjum tíma að ónefndri sjálfri
byggingatækninni. Fullan helming
aldarinnar voru útihúsabyggingar
að verulegu marki mótaðar með
miðlægum hætti á meðan Teikni-
stofa landbúnaðarins og síðar Bygg-
ingastofnun sömu greinar sá bænd-
um fyrir hæfilegum teikningum.
Höfundur þessarar greinar er alls
ófróður um byggingalist en fullyrð-
ir þó að verðugt verkefni er að gera
byggingasögu sveitanna skil, svo
snar og áberandi þáttur sem hún er í
mannvirkjasögu þjóðarinnar. Húsa-
vernd telst til stolts margra þéttbýl-
isstaða; nefnum Bernhöftstorfuna,
Neðstakaupstað á Ísafirði og Fjör-
una/Innbæinn á Akureyri. Hliðstæð-
ar aðgerðir um húsavernd til sveita
eru fremur fáar, þótt falleg dæmi
megi finna, flest þó tengd tímabili
torfs og grjóts.
Með skipulegri skráningu og
greiningu byggingarsögu sveitanna
verður til grundvöllur að varðveislu-
stefnu. Á öðrum Norðurlöndum,
einkum þó í Finnlandi og í Noregi,
hefur mikið verið gert á því sviði.
Þar hefur sérstaklega verið hlúð að
verkefnum sem felast í varðveislu
byggingarsögulega merkra útihúsa,
gjarnan í tengslum við breytt hlut-
verk þeirra og nýja atvinnu í sveit-
um. Þetta er hluti af þeim áhuga á
varðveislu og nýtingu menningar-
landslags og -sögu sveita sem mjög
einkennir efnaðri Evrópulönd um
þessar mundir.
Hvað leynist í skálunum?
En sagan verður til á hverjum degi
og kemur þá að helsta efni greinar-
stúfsins. Árlega eru byggð útihús í
sveitum landsins. Þau munu móta
byggðasvip mæstu áratuga ásamt
hinum sem fyrir eru meðan end-
ast. Frá síðustu aldamótum hafa
til dæmis verið byggð mörg fjós
víða um land og þau setja sterkan
svip á sveitir sínar. Af skiljanleg-
um ástæðum hafa helstu kröfur
við hönnun þeirra snúist um stærð
og rými, hentuga vinnuaðstöðu,
þekkilegt umhverfi gripanna og síð-
ast en ekki síst hagkvæmni í bygg-
ingu. Hið innra eru mörg fjósanna
björt, rúmgóð og hin þekkilegustu
þótt það sama verði ekki sagt um
þau öll hvað útlit snertir né heldur
það hvernig þau fara í landslagi og
umhverfi.
Margar nýbyggingar í sveitum,
ekki síst fjósin, falla undantekn-
ingalítið að þeirri gerð sem kalla
má skálastílinn síðari. Á fyrra
skálatímabilinu reistu landnáms-
menn sér líka stóra og hagkvæma
fjölnota skála að hætti víkingatím-
ans. Þeir virðast hafa farið vel í
umhverfi sínu enda form og efni í
það sótt öndvert mörgum gripaskál-
um nútímans: Sumir þeirra eru afar
sviplausir og yfir í það að vera bein-
línis ljótir: Sums staðar liggja þeir
eins og slytti í umhverfinu, bera
jafnvel fallegar eldri byggingar í
nágrenninu ofurliði – fyrir utan það
að ómögulegt er að greina hvort í
skálum þessum leynast kýr, svín,
verkstæði, iðngarðar, svepparæktun-
arstaður eða jafnvel ferðamenn.
Nú er fegurðin mjög afstætt hug-
tak eins og alþekkt er, svo ég er með
þessum orðum ekki að segja annað
Af peningshúsum
– og skálastílnum síðari
Bjarni Guðmundsson
prófessor við Landbúnaðarháskóla
Íslands, Hvanneyri
bjarnig@lbhi.is
Umhverfismál
Nýlegt fjós að Káranesi í Kjós.