Dagfari - 01.11.2006, Blaðsíða 23

efni heima í þessum flokki, þar á meðal piparúði sem
inniheldur efnið kapsaísín, virka efnið í pipará-
vöxtum. Kapsaísín veldur bólgum í slímhúð, bæði í
augum og öndunarvegi. Auk dæmisins úr fyrri
heimsstyrjöldinni má nefna að Bandaríkjaher beitti
táragasi talsvert í Víetnamstríðinu, einkum til að
flæma andstæðinga sína út úr jarðgöngum. Rétt er að
árétta að þótt efnavopnasáttmálinn sem nú er í gildi
banni notkun táragass í hernaði, bannar enginn
alþjóðasáttmáli notkun þess í öðrum tilgangi.
Aukinheldur gerðu örfá ríki — þeirra á meðal eru
Bandaríkin — fyrirvara um hugsanlega notkun tára-
gass í hernaði við sérstakar aðstæður þegar þau
undirrituðu efnavopnasáttmálann.
Athygli vekur að utan skilgreiningar efnavopna-
sáttmálans falla ýmis efni sem notuð eru í hernaði og
hafa skaðleg áhrif á líkamann. Þar má nefna
plöntueitur á borð við „agent orange“ sem
Bandaríkjaher beitti í Víetnam, en það inniheldur
díoxín sem er þrávirkt lífrænt efni og veldur skaða á
ónæmiskerfinu, krabbameini í lifur og lungum og
fæðingargöllum. Einnig má nefna mjög eldfim efni svo
sem hvítan fosfór, en sami her notaði hann gegn
uppreisnarmönnum og óbreyttum borgurum í
Fallúdja í írak á síðasta ári. Notkun fosfórs er þó
bönnuð samkvæmt öðrum sáttmála, nánar til tekið
þriðja hluta sáttmála Sameinuðu þjóðanna um
tilteknar gerðir hefðbundinna vopna frá 1980.
Bandaríkin hafa enda ekki fullgilt nema tvo af fimm
hlutum þessa sáttmála.
Bann viö notkun efnavopna
Eins og áður sagði hefur efnahernaður alla tíð verið
litinn hornauga og ýmis bönn hafa verið lögð við
honum. Herstjórnir hafa þó iðulega fundið leiðir
framhjá þessum bönnum. Til dæmis bannar
sáttmálinn frá friðarráðstefnunni í den Haag árið
1899 notkun skeyta sem fyllt eru með eiturgasi, en
segja má að Þjóðverjar hafi ekki brotið hann í klór-
gasárásum fyrri heimsstyrjaldarinnar því þeir losuðu
gasiö beint út í andrúmsloftið og létu vindinn bera það
að óvinaherbúðunum.
Sáttmáli um bann við hernaði með kæfandi,
eitruðum og öðrum gösum og sýklahernaði, venjulega
kallaður Genfarsáttmálinn, var undirritaður árið
1925 og tók gildi þremur árum síðar. Eins og nafnið
gefur til kynna bannar hann efnahernað en áfram var
leyfilegt að vinna að þróun efna- og sýklavopna. í dag
eru 133 ríki aðilar að sáttmálanum, sum áskilja sér
þó að svara efna- og sýklavopnaárásum í sömu mynt.
Árið 1993 var sáttmáli um bann við þróun, fram-
leiðslu, söfnun birgða og notkun efnavopna, og um
eyðingu þeirra — venjulega nefndur efnavopna-
sáttmálinn — undirritaður í den Haag. Sáttmálinn,
sem gekk í gildi árið 1997, tekur alls til um 70 efna
sem bannað er að framleiða til hernaðarnota. Efnin
eru flokkuð í þrennt eftir því hve mikið þau eru notuð
á lögmætan hátt. Þannig tilheyra rísín og sinnepsgas
fyrsta flokki, en þau eru ekki notuð í neinum öðrum
tilgangi en hernaði. í öðrum flokki eru efni sém eru
lítið notuð í lögmætum tilgangi, svo sem þíódíglýkól
sem er náskylt sinnepsgasi en er notað sem leysir í
bleki. Efnin sem tilheyra þriðja flokki eru mikið notuð
í iðnaði, til dæmis fosgen og blásýra. Þær 178 þjóðir
sem hafa fullgilt sáttmálann skuldbinda sig til að
stöðva alla framleiðslu efnavopna og eyða öllum
efnavopnum sínum fyrir apríl 2007, með möguleika á
fresti til 2012.
Alls viðurkenndu tólf aðildarríki sáttmálans að eiga
efnavopnaverksmiðjur og sex ríki sögðust eiga birgðir
efnavopna. Talið er að auk þessara ríkja eigi nokkur
önnur efnavopn og/eða verksmiðjur til framleiðslu
þeirra. Meðal þeirra eru ísrael, Egyptaland, Sýrland og
Norður-Kórea, en ekkert þeirra hefur fullgilt
efnavopnasáttmálann. Að auki hafa nokkur aðildar-
ríki sáttmálans — meðal annarra Súdan og Kína —
verið sökuð um að hafa ekki sagt rétt til um
efnavopnabirgðir sínar.
Staðan í dag
Samkvæmt síðustu tölum (10. júlí 2006) frá eftirlits-
stofnuninni OPCW hefur um 19% skráðra efnavopna
í heiminum verið eytt — en markmiðið var 45% fyrir
apríl 2004 — og búið er að stöðva framleiðslu þeirra
65 efnavopnaverksmiðja sem skráðar voru til OPCW.
55 þeirra hafa aukinheldur annaðhvort verið rifnar
eða þeim breytt til framleiðslu á öðrum og friðvænlegri
efnum. Þó er ljóst að markmið sáttmálans nást ekki
innan árs; búist er við að Bandaríkjamenn nái að eyða
öllum efnavopnum sínum árið 2014 en Rússar varla
fyrr en 2027.
- Finnbogi Óskarsson
Heimildir og ítarefni
Chemical warfare - greinaröð um efnahemað á Wikipedíu, frjálsu
alfræðibókinni. <http://en.wikipedia.org/wiki/Chemical_warfare>
Medicál management of chemical casualties handbook, United states army,
1995. <http://www.fas.org/nuke/guide/usa/doctrine/army/mmcch>
Protocol for the prohibition ofthe use in war of asphyxiating, poisonous or
other gases, and of bacteriological methods of warfare, 1925.
<http://www.sipri.org/contents/cbwarfare/cbw_research_doc/cbw_histori-
cal/ cbw-hist-geneva-eng. html>
Convention on the prohibition of the development, production, stockpiling and
use of chemical weapons and on their destruction, OPCW, 1993.
<http://www. opcw. org/ html/ db/ cwc/ eng/ cwc_fra meset. html>
The chemical weapons convention at a glance, Arms control association,
2005. <http://www.armscontrol.org/factsheets/cwcglance.asp>
Convention on prohibitions or restrictions on the use of certain conventional
weapons which may be deemed to be excessively injurious or to have indis-
criminate effects, 1993. <http://www.ccwtreaty.com/ccwtreatytext.htm>
Gas killed Moscow hostages, BBC news world edition, 27. október 2002.
< http:// news. bbc. co.uk/ 2/ hi/ eu rope/2365383. stm>
Phosphorus was used for Fallujah bombs, admits US, The Times, 17. nóvem-
ber 2005. <http://www.timesonline.co.Uk/article/0,, 7374-1875728,00.html>
Dagfari • nóvember2006 23