Dagfari - 01.11.2006, Blaðsíða 21

uppreisnarmönnum í írak og Afganistan á þriðja
áratugnum, enda sagðist þáverandi nýlenduráðherra,
Winston Churchill, vera „mjög meðmæltur notkun
eiturgass gegn ósiðmenntuðum ættflokkum." ítalir
fylgdu svipaðri línu bæði í Líbýu og Eþíópíu á fjórða
áratugnum.
Gashernaðurinn í fyrri heimsstyrjöldinni virðist hafa
valdið flestum herstjórnum nægilega miklum óhug til
að koma í veg fyrir verulega notkun efnavopna í þeirri
síðari. Þó ber að nefna að skordýraeitrið Zyklon B,
sem inniheldur blásýru, var notað í stórum stíl í
útrýmingarbúðum nasista, þótt þar hafi vissulega
ekki verið um hernað að ræða heldur skipuleg morð.
Á stríðsárunum þróuðu Þjóðverjar einnig fyrstu
taugaeitrin; tabún, sarín og sóman, þótt þau kæmust
ekki í notkun. Þegar Bretar komust á snoðir um þessi
nýju vopn Þjóðverjanna, hófu þeir eigin rannsóknir og
smíðuðu sitt eigið taugaeitur, VX, árið 1952.
Nokkrum árum síðar hættu Bretar framleiðslu og
notkun efna- og sýklavopna með öllu, og þá seldu þeir
Bandaríkjamönnum niðurstöður sínar um VX í skipt-
um fyrir upplýsingar um kjarnavopn. Bandaríkja-
menn notuðu bresku niðurstöðurnar til að þróa fleiri
efni í líkingu við VX; VE, VG og VM.
Áhrif efnavopna á líkamann
Efnavopn eru gjarna fiokkuð eftir eðli áhrifa þeirra á
líkamann. Flokkarnir eru yfirleitt sex en stundum eru
síðustu tveir teknir saman.
(1) Efni sem hindra afoxun súrefnis í frumum. Öll
efnin í þessum flokki innihalda sýaníðhóp, sem binst
járnatómi ensímsins cytokróm c oxidasa og gerir það
þannig óvirkt. Þetta stöðvar alla loftháða öndun í
frumunum og veldur skaða í þeim líffærum sem eru
háð henni. í háum styrk veldur sýaníð yfirleitt krömp-
um, hjartastöðvun og dauða á nokkrum mínútum.
Dæmi um efni í þessum flokki er blásýrugas og
sýanógenklóríð. Þau hafa bæði verið notuð í hernaði.
(2) Efni sem mynda blöðrur á húð. Þau valda miklum
sársauka og ertingu í húð, slímhúð og augum. Á
húðinni myndast stórar vatnsfylltar blöðrur sem gróa
mjög hægt og sýkjast oft. Efnin valda oft einnig varan-
legum skaða á öndunarfærum og augum. Flestar
gerðir blöðrumyndandi efnavopna teljast til tveggja
fjölskyldna sinnepsefna, sem eru langflest hægvirk;
einkenni koma yfirleitt fram 2-48 tímum eftir snert-
ingu við efnið. Augljóst dæmi um þessi efni er
sinnepsgas, en einnig má nefna lewisít sem telst til
arsína. Hið fyrrnefnda hefur verið notað mikið en hið
síðarnefnda komst ekki í fjöldaframleiðslu fyrr en eftir
lok fyrri heimsstyrjaldarinnar. Þó er talið líklegt að
Japanir hafi beitt því gegn Kínverjum á árunum 1933-
44.
(3) Efni sem ráðast á taugakerfið. Til þessa flokks telj-
ast þær tvær fjölskyldur taugaeitra sem áður voru
nefndar, G-efnin og V-efnin. Virkni þeirra allra er hin
sama; þau bindast ensíminu sem brýtur niður tauga-
boðefnið asetýlkólín og gera það óvirkt. Asetýlkólín
hleðst því upp í taugakerfinu og veldur harkalegum
vöðvasamdráttum og stjórnlausu seyti hinna ýmsu
kirtla, svo sem tárakirtla og munnvatnskirtla.
Taugaeitur hafa sem betur fer enn ekki verið notuð
mikið í skipulögðum hernaði, írakar notuðu þau þó í
litlum mæli í stríðinu við írani 1981-88 og einnig í
kúrdíska þorpinu Halabja árið 1988. Þá má einnig
minnast hiyðjuverkaárásanna á neðanjarðarlestakerfi
Tókýóborgar í mars 2005, en þar var saríngas notað.
(4) Efni sem valda köfnun. Þessi efni innihalda flest
eða öll klór og mynda saltsýru þegar þau komast í
snertingu við vatn í öndunarfærunum. Sýran sem
myndast ætir sundur himnur í lungunum, veldur
vökvasöfnun í þeim og loks dauða. Til þessa flokks
teljast klórgas, klórópíkrín, fosgen og dífosgen, sem öll
hafa verið notuð síðan í fyrri heimsstyrjöldinni.
(5) Efni sem gera fólk óhæft til athafna, það er að segja
framkalla tímabundið líkamlegt og/eða andlegt
ástand sem gerir viðkomandi óhæfan til að fram-
kvæma skylduverk sín. Þessi efni eru opinberlega ekki
talin banvæn, þótt vissulega geti þau leitt til dauða
með beinum eða óbeinum hætti. Elsta dæmið um
efnavopn af þessu tagi er jólarósin sem Sólon notaði
og minnst var á hér að ofan. Á síðustu öld voru mörg
fleiri þróuð, meðal annarra LSD og kolokol-1, sem er
ópíumskylt efni og var notað með hörmulegum
afleiðingum til að binda endi á gíslatöku tsétsénskra
hryðjuverkamanna í leikhúsi í Moskvu árið 2002.
Talið er flestir þeirra 128 gísla sem létu lífið í árásinni
eða á næstu dögum hafi dáið af völdum kolokolgas-
sins.
(6) Efni sem valda tímabundinni ertingu í augum
og/eða öndunarfærum. Eins og áður hefur komið
fram hafa táragös og -úðar ýmiss konar verið notuð
frá því í upphafi síðustu aldar, og þetta er eini flokkur
efnavopna sem enn tíðkast að beita á almenning.
Áhrif þeirra eru yfirleitt sviði í augum, táraflóð og
krampar sem loka augunum. Að sama skapi geta þau
valdið sviða í munni og öndunarvegi, hósta og
andþyngslum. Flest þeirra dauðsfalla sem orðið hafa
af notkun táragass hafa stafað af miklum skemmdum
í öndunarvegi. Auk hinna eiginlegu táragasa eiga fleiri
Dagfari • nóvember2006 21