Bændablaðið - 20.06.2013, Blaðsíða 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 20. júní 2013
Lesendabás
Enn skrifa þeir Guðni Þorvalds-
son og Ólafur R. Dýrmundsson
grein í Bænda blaðið þar sem þeir
verja meirihlutaákvörðun sína
í ítölunefnd um að leyfa beit á
Almenninga. Í grein þeirra kemur
margt ágætt fram en annað
orkar tvímælis þó að ítrekað hafi
verið reynt að leiðrétta sumt af
þeim misskilningi sem þar kemur
fram.
Æ ofan í æ ræða þeir merkilega
þróunarvinnu sem fór fram undir
stjórn Ingva Þorsteinssonar fyrir
um hálfri öld hjá Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins (RALA).
Vissulega má RALA (nú LbhÍ)
vera stolt af þeirri vinnu enda var
þróun beitarrannsókna á RALA
merkileg á sínum tíma. Sú þróun
hélt þó áfram og var grundvelli
þeirrar aðferðafræði breytt á
árunum 1983-1987.
Í samræmi við alþjóðlega
þróun og aukna þekkingu á sviði
beitarvísinda hefur í vaxandi
mæli verið lögð áhersla á ástand
lands í greinargerðum sem
Rannsókna stofnun landbúnaðarins
(RALA) hefur unnið að. Gamlar
beitarþolstölur voru afturkallaðar
formlega með yfirlýsingu frá
Rannsóknastofnun landbúnaðarins
þann 10. nóvember 1999. Þetta var
talið nauðsynlegt vegna þess að
ýmsir aðilar „héngu á“ gömlum
tölum, jafnvel þótt breyttar
aðferðir höfðu gert þær ómark-
tækar. Greinarhöfundar nefna að
gömlu aðferðina hefði mátt þróa
frekar og bæta og taka inn fleiri
þætti. Það er nákvæmlega það
sem var gert að hálfu RALA eftir
1983. Þar var m.a. gefinn meiri
gaumur að ástandi lands, auk þess
sem framleiðslugeta einstakra
gróður hverfa var endurmetin í
ljósri víðtækra mælinga á afréttum
landsins. Því höfðu hinar gömlu
beitarþolstölur ekkert gildi lengur.
En margt í aðferðafræðinni er í
fullu gildi þar sem það á við, á
landi sem er talið hæft til beitar.
Í grein þeirra Guðna og Ólafs
eru ýmsar beitarfræðilegar
vangaveltur, en kannski fyrst
og fremst frá sjónarhóli þeirra
sem vilja nýta svæðið til beitar.
Fyrst nefna þeir til sögunnar að
nauðsynlegt sé að meta fóðurþarfir
og átgetu búfénaðar, sem þarf að
vega á móti útbreiðslu og uppskeru
beitargróðurs. Þeir nefna einnig
ójafna dreifingu búfjár o.fl. atriði
og síðast í vangaveltum þeirra
kemur til sögu þeirra hve mikið
er af ógrónu landi og uppblástur
sem þeir nefna svo. Þetta eru
allt vissulega réttmæt atriði, en
ekki síst síðast nefndu atriðin
– jarðvegsrof og hve landið er
mikið gróið – sem í raun ákvarðar
hvort land sé beitarhæft. Sé svo
er einmitt hugað að útbreiðslu
og samsetningu gróðurhverfa,
uppskeru o.fl. til að ákvarða hve
margt fé getur gengið í haga. En
það er algjört lykilatriði að huga að
ástandi vistkerfanna sem ætlunin er
að nýta og nú á dögum er fyrst litið
til ástands landsins. Ef ástandið er
slæmt, t. d. ef landið einkennist af
ógrónu landi og rofsvæðum, þá á
beit ekki rétt á sér.
Greinarhöfundar fjalla nokkuð
um hve mikil áhrif ógróið land ætti
að hafa á beitarmat. Þeir telja það
enn fremur ekki réttmætt að leggja
mikla áherslu á að gróðurþekja
þurfi að vera samfelld til að
land sé hæft til beitar. En það nú
einu sinni svo að Almenningar
eru meðal verst grónu afrétta
landsins, að stærstum hluta illa
gróið land. Land með gróðri er
um 20% afréttarins (það land þó
ekki algróið). Þar vantar ekki
aðeins gróðursamfellu, heldur
gróðurinn sjálfan. Það er afar
sérstæð röksemdafærsla sem þeir
setja fram að þar sem sandur fýkur
hvort sem er skipti beitin litlu máli.
Vissulega eru til sandfokssvæði
sem gróa ekki upp af sjálfum
sér, en önnur ógróin svæði gróa
saman sé þeim hlíft við beit. En í
öllu falli teljast ógróin svæði ekki
beitiland. Þó ákvað meirihluti
ítölunefndar að gefa slíku landi á
Almenningum 5% gróðurhulu og
margfalda með flatarmáli ógróins
lands og þannig fékkst stór hluti
þess beitilands sem ætlunin er
að nýta samkvæmt ítölugerðinni.
Slíkur málflutningur sýnir lítinn
skilning á þeim vistkerfum sem
um er að ræða. Sérstaklega er
þetta ankannalegt þegar litið er
til Almenninga, þar sem víða má
sjá merki um að landið sé í raun
og veru að gróa saman vegna
friðunarinnar!
Á Almenningum hefur víða
myndast lífræn jarðvegsskán
á landi sem áður var ógróið.
Lífverur í skáninni geta numið
nitur úr andrúmsloftinu, auk
þess sem skánin gerir yfirborðið
stöðugt, minnkar vatnsrof og
vindrof og býr í haginn fyrir
frekari gróðurframvindu, m.a.
fyrir grös, blómplöntur, víði og
birki. Lífræn jarðvegsskán er afar
viðkvæm fyrir ágangi beitardýra,
sem er ein af ástæðum þess að lítil
beit getur viðhaldið gróðurleysi
á víðáttumiklum svæðum. Allt
kemur þetta fram í skýrslu LbhÍ
um ástand afréttarins.
Greinarhöfundar telja að ekki
séu nógu sterk rök til að banna
beit á svæðinu. Undirritaður er
fullkomlega ósammála því. Þau
rök hafa verið lögð fram fyrir
ítölunefnd og í athugasemd/kæru til
ráðuneytis eftir úrskurð ráðuneytis.
Þau rök lúta að útbreiðslu auðna
og rofsvæða og miklum áhrifum
beitarinnar á viðkvæmasta stigi
batans á afréttinum, auk skorti á
framleiðslugetu landsins. Spyrja
má á móti: Eru nógu sterk rök
fyrir hendi til að hefja beit á ný?
Vitaskuld ekki. Síst af öllu þar
sem viðmið um náttúruvernd
gera ráð fyrir að náttúran eigi að
njóta vafans. Það vekur ekki síður
athygli að rétthafar beitarinnar telja
nauðsynlegt að finna beitiland fyrir
nokkra tugi lambáa. Er þörf á því?
Er virkilega svo mikill skortur á
beitilandi að það sé nauðsynlegt að
fórna þeim árangri sem náðst hefur
á Almenningum? Slík beit með
tilheyrandi gróðurskaða og afar
miklum tilkostnaði fellur á öllum
hugsanlegum viðmiðum fyrir
sjálfbærni. Mun skynsamlegra er
að hlífa þeim náttúruauði sem er að
byggjast upp á Almenningum svo
hann geti nýst komandi kynslóðum
til fjölbreyttrar notkunar.
Ólafur Arnalds
prófessor,
Landbúnaðarháskóla Íslands.
Um ástand lands, beit
og Almenninga
„Almenningar eru afréttareign“
Svo nefnist heilsíðugrein 3ja
manna sem eru í stjórn „Félags
afréttareigenda í Almenningum“
og birtist í Bændablaðinu 23.
maí sl. Höfundar fara nokkuð
út um víðan völl og fullyrða
ansi mikið, taka nokkuð djúpt
í árina og eru nokkuð brattir í
sínum málflutningi. Margt er því
aðfinnsluvert, sumt varðar jafnvel
við fjölmæli.
Mér finnst þeir tala niður til
annarra samfélagsborgara sem
þeir telja sjálfsagt taki þátt í
búskaparháttum þeirra. Og víða
er með nokkuð hrokafullum
hætti lýst lítilsvirðingu á því sem
aðrir eru að starfa við. Dæmi um
það eru viðhorf þeirra gagnvart
Ólafi Arnalds sem telst vera einn
menntaðasti sérfræðingur okkar á
sviði umhverfisrannsókna þar sem
gróður landsins kemur við sögu.
Þessi grein er málstað þre-
menninganna EKKI til framdráttar.
Því miður.
Sem skattborgari finnst mér
málefni þetta koma mér nokkuð við.
Það er nú svo að sauðfjárbúskapur
hefur lengi verið stundaður
með mikilli meðgjöf á kostnað
okkar skattborgara, m.a. með
niðurgreiðslufyrirkomulagi. Það er
miður að sumir þegnar þessa lands
séu þannig innstilltir að framleiðsla
dilkakjöts verði með dýrari aðferð
en raunveruleg þörf er á. Eigum
við t.d að kosta uppgræðslu í þágu
sauðfjáreigenda til þess að þeir geti
nýtt hvert strá, þó svo að þeir telji
sig „eiga“ einhverja afrétti?
Hvað er „eign“?
Ljóst er að „eignarréttur“ bænda
að svonefndum Almenningum
norðan Þórsmerkur hlýtur að
vera einhverjum takmörkunum
háður. Sögulega séð er „Félag
afréttareigenda í Almenningum“
vörsluhafar beitarréttar. Telur
félagið sig eiga óheftan og beinan
eignarrétt umfram þann sem hlýst
af fornum beitarafnotum? Með
gildum rökum má sýna fram á að
þessi réttur teljist sögunni til. Ef
þeir telja sig eiga þennan eignarrétt
ber þeim væntanlega að sýna fram
á með rökum að þeir hafi rétt fyrir
sér. Nokkrir dómar Hæstaréttar
hafa tekið á þessu m.a. um
Landmannaafrétt frá 1955 og 1981
sem telja að beitarréttur og önnur
hliðstæð hlutaréttindi og ítök ekki
fela í sér eignarrétt. Þá má einnig vísa
á „Úrskurð Óbyggðanefndar vegna
afrétta í Rangárþingi“ – sem eðlilega
á ekki við Almenninga: http://
obyggdanefnd.is/skjol/mal_3_2003.
pdf
Í Bændablaðinu 12.6.2007,
bls. 7 er þörf ádrepa Einars
Gunnars Péturssonar um „Úrskurði
Óbyggðanefndar“ en umræða
um þessi málefni er mjög þörf:
h t tp : / /www. landbunadur. i s /
landbunadur/wgbi.nsf/Attachment/
WEB_11_07/$file/WEB_11_07.pdf
Ástand gróðurs á Almenningum
Fyrir nokkrum áratugum var svo
komið að ásigkomulag gróðurs á
þessu svæði var orðið mjög slæmt.
Landið var nánast gjörspillt af ofbeit.
Yfirvöld tóku fram fyrir hendurnar
á ofbeitarmönnum og friðuðu
þetta land og Landgræðslu ríkisins
var falið að bæta úr. Var það m.a.
gert með því að greiða bændum úr
Landbótasjóði. Kemur það saman
við það sem þeir þremenningarnir
fullyrða að þeir hafi sjálfir kostað til
þessa uppgræðslustarfs?
Í grein þremenninganna telja
höfundar ekki þörf á að rækta og
viðhalda skóg í grennd við eldfjöll.
Reynslan eftir gosið í Eyjafjallajökli
2010 hefur sýnt að birkiskógurinn í
Þórsmörk og grennd hefur lifað af en
aðrar gróðurtegundir orðið fyrir miklu
tjóni. Því er bráð nauðsyn að rækta
sem mest af skógi í Almenningum og
sem víðast næst eldfjöllum þar sem
það telst mögulegt.
Almenningar eru nokkuð afskekkt
landsvæði norðan Þórsmerkur. Fara
verður með féð yfir jökulár. Ljóst
er að fé sem þangað er rekið, getur
auðveldlega komist yfir Þröngá
og þaðan í Þórsmörk og jafnvel
Goðaland. Svæði þetta verður
ekki talið vera það heppilegasta til
sauðfjárhalds í landinu. Þórsmörk
og Goðaland eru einhver erfiðustu
lönd til smölunar. Þeir sem þekkja til
aðstæðna hér á landi eru væntanlega
sammála. Og í Almenningum má
telja það einnig. Þarna eru ótalmörg
mjög djúp gil og allháir snarbrattir
móbergshálsar, varhugaverðir bæði
fyrir fólk og fé. Og hver skyldu
afföllin vera enda hættur fyrir lömb
og ær við hvert fótmál? Kannski hafa
afföll hvergi verið meiri á landinu
en einmitt á svæði þessu. Mér finnst
og vonandi sem flestum sem málið
þekkja, nokkuð einkennileg, að áform
séu uppi að beita þetta viðkvæma og
erfiða landsvæði.
Í ritinu Göngur og réttir frá miðri
síðustu öld var talið að smölun í
Almenningum væri dagsverk 18
manna, Þórsmörk þyrfti auk þess að
smala og vegna Goðalands eru talin
2 dagsverk að auki. Dæmi eru um
að smölun hafi tekið allt að 6 daga
á þessum slóðum, (Göngur og réttir,
Akureyri, 1948, I. bindi, bls. 127
og áfram). Þá er ágæt heimild um
fyrri landnytjar um landsvæði þetta
í riti Þórðar Tómassonar í Skógum
um Þórsmörk (Þórður Tómasson:
Þórsmörk, land og saga. Reykjavík:
Mál og mynd, 1996).
Ætla menn sér að smala með
því að aka um á fjórhjólum? Það
er ekki til fyrirmyndar og getur auk
þess verið varhugavert í hættulegu
landslagi og víðsjárverðum veðrum.
Hvað kostar að reka milli 30 og
40 ær með kannski hátt í 80 lömb
á afrétt sem Almenninga? Hvað
kostar smölun þess og að koma í
sláturhús að hausti? Hyggjast bændur
sjálfir bera kostnaðinn af smölun
afréttarins? Ekki er það sennilegt
og þeir vísa væntanlega til ævaforns
verkefnis sveitarfélaga varðandi
göngur og réttir. Ekki hefur heyrst
viðhorf sveitarfélagsins sem málið
varðar, hvort það sé tilbúið að taka
að sér skipulag og kostnað vegna
þessa. Hver dilkur af Almenningum
verður sennilega með þeim dýrustu
sem framleiddir verða í landinu.
Hagkvæmni og aðlögun vegna
breyttra aðstæðna
Í nútíma samfélagi þarf að sinna
atvinnuháttum með aukinni
hagkvæmni eftir aðstæðum. Í dag
ættu sauðfjárbændur að einbeita
sér að koma sér upp beitiskógum í
heimahögum og nytsömu graslendi.
Þannig væri unnt að halda kostnaði í
lágmarki. Beitiskógar í heimalöndum
bænda hlýtur að vera framtíðin í huga
hvers skynsams bónda sem vill sem
mesta hagkvæmni. Sveitarfélög
ættu að hvetja bændur sem mest
til ræktunar beitiskóga enda mætti
stórlega draga úr kostnaði við göngur
og réttir.
Við höfum oftsinnis breytt um
búskaparlag vegna aðstæðna. Við
siðaskipti jókst mjög kvikfjárrækt á
kostnað nautgripa- og svínabúskapar
á sínum tíma. Var það m.a. vegna
ýmissa kvaða sem voru innleiddar
og gerðu bændur ákaflega háða
Bessastaðavaldinu. Leigur fyrir
afnot jarða voru greiddar með
vinnuframlagi bænda en fyrir
siðskipti voru matvæli eins og ostar
hefðbundin greiðsla.
Á 19. öld varð smám saman
gríðarleg breyting á búskaparháttum.
Þannig lagðist seljabúskapur af víða í
landinu enda talið að mannaflinn væri
betur nýttur á bæjunum t.d. vegna
aukinnar túnræktar og garðræktar.
Á þessum árum fór framleiðsla
landbúnaðarvara smám saman
vaxandi og bændur hófu sölu hrossa
og sauða til Bretlands fyrir um 150
árum. Og við erum sífellt að horfa
fram á nýjar breytingar, jafnvel allt að
því byltingar til að starf okkar verði
markvissara og meira virði.
Hvers vegna vilja sumir bændur
eins og stjórnendur „Félags afréttar-
eigenda í Almenningum“ halda
dauðahaldi í gamlar búskaparvenjur?
Ætla þeir kannski að endalaust megi
vænta skilnings á fornum viðhorfum
þeirra til landsnytja og búskaparhátta?
Góðar stundir!
Guðjón Jensson
Mosfellsbæ
Uppgræðslusvæði í Almenningum.
Bændablaðið
Smáauglýsingar 56-30-300