Bændablaðið - 28.11.2013, Blaðsíða 55

55Bændablaðið | Fimmtudagur 28. nóvember 2013
Vegslóðar og hagsmunir
bænda og sveitarfélaga
Meðal nýmæla í náttúruverndar-
lögunum sem samþykkt voru á
Alþingi sl. vor er að gera skuli
kortagrunn sem taki af öll tvímæli
um hvaða vegi og vegslóða megi
sýna á kortum og í stafrænum
gagnagrunnum. Slíkt er mikið
hagsmunamál fyrir landeigendur
og sveitarfélög.

Vegslóðar og útgáfa landakorta
Á undanförnum áratug hefur fjöldi
„vegslóða“ ratað á kort án tillits til
uppruna þeirra eða tilgangs og án
þess að leitað hafi verið samþykkis
viðkomandi landeigenda og
sveitarfélaga. Sem dæmi má nefna
smalaleiðir og slóðir að grenjum eða
meðfram girðingum, flutningaleiðir
fyrir áburð til landgræðslu og för
eftir bifreiðar vísindamanna sem
ekið hafa utan vega skv. sérstakri
undanþágu vegna rannsókna. Svo
má lengi telja og hafa jafnvel
fornar og friðlýstar þjóðleiðir ratað
á kort sem bílvegir án samþykkis
hlutaðeigandi aðila.
Myndast hefur tvöfalt kerfi
vega og vegslóða. Í gagnagrunni
Vegagerðarinnar eru um 13.000 km.
Þar til viðbótar eru um 13.000 km af
vegslóðum sem sýndar eru á kortum
og myndast hafa að verulegu leiti
utan eðlilegra skipulagsferla. Engin
lög eða reglugerðir gilda um birt-
ingu upplýsinga um vegi og veg-
slóða, hverjum sem er virðist slíkt
frjálst og lögbundnir skipulagsferlar
eru ekki virkir.
Afleiðingin er sú að umferð
hefur aukist mjög á leiðum sem áður
voru fáfarnar og þola ekki nema
takmarkaða umferð. Hjólför dýpka
vegna vaxandi álags, vatn grefur
skurði og gróður- og jarðvegrof
stigmagnast.
Vegslóðar eru skipulagsmál
Í samanburði við önnur lönd ríkir
stjórnleysi hér á landi í mótun á vega-
kerfi þjóðarinnar. Lagaumhverfið er
veikt og skipulagsferlar ekki virkir.
Í öðrum löndum er almenna reglan
sú að allar ákvarðanir er varða vegi
og vegslóða eru teknar á grundvelli
lögbundins skipulags. Byggt er á
fjölþættu mati og leiðir m.a. flokk-
aðar eftir notkun og hverjum sé
heimilt að aka þær. Þannig verður til
formlega skilgreint leiðakerfi sem
tekur af öll tvímæli um löglegan
akstur.
Náttúruverndarlögin nýju fela í
sér margvíslegar réttarbætur í sam-
bandi við lögleiðingu vegslóða og
takmörkun á akstri utan vega. Þó
virðist sem viðleitni til að ná sátt
við hina ýmsu hagsmunaaðila hafi
orðið á kostnað umhverfisverndar
og tengsl við lögbundna skipulags-
ferla eru jafnframt óskýr í umrædd-
um lögum. Þau festa að sumu leiti
í sessi hið tvöfalda kerfi vega og
vegslóða sem hér er við lýði.
Móta þarf skýrari sýn og
langtíma markmið fyrir þennan
mála flokk. Mistök geta haft alvar-
legar afleiðingar eins og fjölmörg
dæmi sanna. Taka þarf upp þau
vinnubrögð að hver einasta leið sem
sýnd er á kortum og opnum gagna-
grunnum hafi gengið í gegnum lög-
bundna skipulagsferla. Ella er hætta
á því að gengið sé um of á skjön við
hagsmuni umhverfisverndar, land-
eigenda og sveitarfélaga.
Að mörgu er að hyggja og
samræma þarf hagsmuni m.a.
vegna umferðar almennings og
ferða þjónustunnar, jarðvegsrofs,
náttúruverndar, landslagsheilda og
sjónrænna áhrifa, þéttleika leiða og
vernd víðerna. Gæta þarf einnig að
mögulegri hávaðamengun og hafa
hugfast að íslenska öræfakyrrðin á
er nær einstök utan íslausra svæða
í heiminum.
Kortagrunnur um vegi og
vegslóða
Samræmdur opinber grunnur
er óhjákvæmilegur. Það er því
framfaraskref að í náttúruverndar-
lögunum er kveðið á um að gera
skuli kortagrunn „þar sem merktir
skulu vegir og vegslóðar sem
heimilt er að aka vélknúnum
ökutækjum um.“ Jafnframt segir
að útgefendum vegakorta, þ.m.t.
stafrænna korta fyrir GPS tæki,
verði síðan skylt að sjá til þess að
upplýsingar á kortum þeirra séu í
samræmi við kortagrunninn.
Þetta er mikið framfaraskref, en
ferlarnir sem lögin gera ráð fyrir
við ákvarðanir á því hvaða slóðar
eigi að fara í slíkan gagnagrunn
eru hins vegar ekki markaðir. Sum
sveitarfélög myndu vilja binda sig
við samþykkt aðalskipulag í þeim
efnum. Sömuleiðis að vegslóðar
séu ekki hafðir opnir fyrir almenna
umferð og sýndir á kortum nema
veghaldari hafi verið skilgreindur.
Samkvæmt vegalögum táknar
slíkt að ljóst sé m.a. hver fari með
forræði yfir vegi og vegstæði og
beri ábyrgð á viðhaldi.
Unnið hefur verið að því á vegum
stjórnvalda að flokka upplýsingar úr
gagnagrunni Landmælinga Íslands
eftir því hvaða vegi og vegslóða
landeigendur og sveitarfélög
vilja hafa opna fyrir: a) almenna
umferð, b) fyrir takmörkuð not
eða c) lokaðar allri umferð.
Flokkurinn „takmörkuð not“ er afar
mikilvægur frá skipulagssjónarmiði
því hann gerir það kleyft að beina
sívaxandi umferð ferðamanna af
viðkvæmum vegslóðum án þess þó
að takmarka möguleika til umferðar
vegna tiltekinna hagsmuna s.s.
smalamennsku, veiða og trúss fyrir
ferðamenn.
Þessi vinna er skammt komin en
hún gefur óyggjandi vísbendingar
um mikið misræmi á milli vega
og vegslóða sem sýndir eru á
landakortum og vilja landeigenda og
sveitarfélaga í þeim efnum. Dæmi
má nefna frá landstóru sveitarfélagi
sem sendi umhverfisráðuneytinu
flokkun sína samkvæmt ofan-
greindum forsendum. Það færði
alls 268 km af vegslóðum yfir
í flokkinn „takmörkuð not“ og
áréttaði jafnframt að þær leiðir eigi
að fjarlægja úr opnum grunnum og
af kortum þannig að ekki sé verið að
vísa almennri umferð á þær.
Landeigendur og sveitarfélög
eiga mikið undir því að skipulega
sé staðið að mótun á vegakerfi
þjóðarinnar til næstu ára og
alda og að ýtrustu varkárni
verði beitt. Endurskoðun
náttúruverndarlaganna hefur verið
boðuð. Þar verður vonandi verndun
viðkvæmra auðlinda landsins höfð
að leiðarljósi samhliða því að móta
vandaða skipulagsferla til að vega
saman þarfir hinna margvíslegu
hagsmunahópa. Raunar má
velta því fyrir sér af hverju þessi
málaflokkur er ekki vistaður í
heild í samræmdum vegalögum, en
náttúruverndarlög höfð í hlutverki
bráðnauðsynlegs aðhalds.

/Andrés Arnalds
Dr. Jakob Björnsson, fyrr-
verandi orkumála stjóri, birtir
stundum, of sjaldan fyrir minn
smekk, afar vel samdar og
rökfastar blaðagreinar um ýmis
málefni. Ein þeirra var um orðið
sjálfbærni, grein sem ég er því
miður búinn að týna, en man
samt vel. Hann taldi þar það
vera rangt að nota sjálfbærni
og að nota ætti í staðinn orðið
haldbærni. Skoðum þetta aðeins.
Hvað er sjálfbærni?
Gamla íslenska orðabókin mín
útgefin af Menningarsjóði
hefur hvorugt orðið að geyma.
Sjálfbærni er nýtt tískuorð og er
væntanlega slæm þýðing úr ein-
hverju erlendu tungumáli, sem
gagnrýnislaust hefur verin tekið
upp og hjómar nú sífellt í eyrum
manna.
Á ensku er talað um to sustain
og sustainable resources og
sustained yield, þ.e. er að viðhalda,
eitthvað sem hægt er að halda
áfram með, halda gangandi.
Við vitum væntanlega hverju
orðinu er ætlað að lýsa, en hvað
skyldi sjálfbærni þýða, þegar
grannt er skoðað? Það má spyrja
hvað það er, sem er þannig eða
til þess bært að það geti borið
sjálft sig, verið haldið uppi af því
sjálfu einu saman? Væri það ekki
einhvers konar goðumlíking eða
þá eitthvert perpeteum mobile eða
eilífðarvél, eitthvað sem heldur
áfram og áfram án breytinga eða
nokkurra utanaðkomandi áhrifa?
Mér vitanlega er ekkert í þessum
heimi hér, sem er þeirrar guðlegu
náttúru. Niðurstaðan hlýtur þannig
að vera sú að orðið er markleysa
í því samhengi, sem því er ætlað
að vera.
Ég sting því upp á að við
landsmenn notum framvegis
orðið haldbærni eins og dr.
Jakob Björnsson stakk svo vel
og réttilega upp á. Ég hef sjálfur
tamið mér það.
Þegnar eða borgarar?
Það fer oft í pirrurnar á mér þegar
talað er um að við séum þegnar.
Auðvitað erum við ekki þegnar
eins eða neins. Við búum í borgara-
legu lýðveldi og konúngdómurinn
er löngu á braut farinn. Við erum
frjálsir og jafnir menn og viljum
vera það. Því vil ég endilega
leggja það einnig til að við notum
einungis réttnefnið borgari og
hættum hinu undirsátulega orði.
Auk þess legg ég til að konúngs-
merkið yfir Alþingi Íslendinga
verði fjarlægt og komið fyrir á
sögusafni og að skjaldarmerki
lýðveldisins verði auðvitað merki
löggjafarsamkundunnar íslensku.
Hitt er hreint fráleitt og óboðlegt.
Kjartan Örn Kjartansson
Höfundur er Hægri grænn og
fyrrv. forstjóri
Orðaval
Lesendabás
Kjartan Örn Kjartansson
Mynd / Anna Sigríður Valdimarsdóttir
Bókaútgáfan Skruddda hefur
gefið út bókina Það skelfur eftir
Ragnar Stefánsson.
Ragnar Stefánsson jarðskjálfta-
fræðingur hefur lengi verið
áberandi í íslensku þjóðlífi, allt
frá því hann kom heim frá námi
og hóf störf á Veðurstofu Íslands
fyrir meira en 50 árum. Í þessari
bók rekur hann fjölskyldusögu
sína sem spannar
meira en heila öld.
Þetta er opinská
saga um ást, harm
og trygglyndi en
um leið saga um
baráttu fyrir rétt-
læti og jöfnuði.
Í bókinni lýsir
Ragnar upp-
vexti sínum í
Reykjavík, fólki
og umhverfi
sem urðu
áhrifa valdar í
lífi hans. Hann
segir örlaga-
sögur úr lífi
foreldra sinna
og forfeðra á
Suðurlandi og
Snæfellsnesi, frá háskólaárum
sínum í Svíþjóð og hvernig hann
tengdist sósíalískri hreyfingu
og grasrótarstarfi á Íslandi og
erlendis.
Ragnar varð snemma tákn-
gervingur fyrir pólitískt andóf
gegn hersetu Bandaríkjanna á
Íslandi og Víetnamstríðinu og
fyrir baráttu íslenskrar alþýðu
fyrir bættum kjörum og betra
þjóðfélagi. Í bókinni er fjallað
um ýmsa þætti þessarar baráttu,
einkum frá tímabilinu
frá 1966
og fram
á áttunda
áratuginn.
Þá segir
hann einnig
reynslu sögur
úr starfi sínu
sem einn helsti
jarð skjálfta-
f r æ ð i n g u r
landsins og
frá rann-
sóknum sínum
og annarra sem
miða að því að
spá fyrir um
jarð skjálfta.
Það skelfur
er baráttu saga,
bæði pólitískt
og á sviði vísinda þar sem þetta
tvennt fer stundum saman.
Það skelfur eftir
Ragnar Stefánsson
Bækur