Læknablaðið - 15.05.1997, Blaðsíða 7

LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
287
kynslóðar. Þó hlutverk þessara arfbrigða sé
ekki þekkt er hægt að tengja ýmsa eiginleika
mannsins, svo sem blóðflokkakerfið og ýmsa
sjaldgæfa erfðasjúkdóma, við ákveðin erfða-
mörk. Þannig fæst vitneskja um á hvaða litn-
ingasvæði viðkomandi gen, sem stjórna
ákveðnum eiginleika eða stökkbreytt afbrigði
gens sem veldur erfðasjúkdómi, liggja. Þessi
erfðamörk eða arfbrigði þjóna nú sem vörður
við áframhaldandi genakortlagningu. Fyrst og
fremst hefur verið gerð leit í sjaldgæfum sjúk-
dómum og þegar litningastaðsetningin er fund-
in hefst leit að geninu sjálfu og bygging þess er
dregin fram með raðgreiningu á svæðum sem
tjá prótínið, stjórnsvæðum og innskotsröðum.
Fljótlega varð ljóst að ekki er nóg að hafa veg-
vísa á leiðinni sem nú skipta þúsundum, heldur
er nauðsynlegt að þekkja hverja þúfu og hvern
stein. Því hófst næsti kafli sem er raðgreining
allra litninga og er stefnt að því að þeirri gena-
kortlagningu ljúki árið 2005. Á hverjum degi
finnast ný gen og rannsóknir á hlutverki þeirra
og hvar afurðir þeirra koma fram leiða til nýrr-
ar vitneskju um eðli og starfsemi mannslíkam-
ans og tilurð sjúkdóma. Þróun síðustu missera
hefur leitt til þess að vísindamenn eru ekki
lengur bundnir við rannsóknir á sjaldgæfum
erfðasjúkdómum heldur er meginkraftur lagð-
ur í kortlagningu arfbreytileika sem stuðla að
algengum og kostnaðarsömum heilbrigðis-
vandamálum. Nú vitum við til dæmis að sam-
spil arfbreytileika í sjö til 10 genum stuðla að
sykursýki.
í dag er þegar farið að nota þessar nýju upp-
lýsingar um erfðameingerð við sjúkdómsgrein-
ingar á erfðasjúkdómum og á fyrirbyggjandi
hátt með því að bjóða fósturgreiningu og í ein-
staka tilfellum fósturvísagreiningu, sé þess
óskað af viðkomandi fjölskyldu. Það hefur
orðið meginregla að slíkar fjölskyldur óska eft-
ir að sú þjónusta sé í boði, þótt notkun á þjón-
ustunni geti verið einstaklingsbundin og mótist
af mörgum ólíkum sjónarmiðum.
I vaxandi mæli vakna líka spurningar um
hvort hin nýja þekking geti leitt til lækninga á
erfðasjúkdómum og umfangsmiklar genalækn-
ingatilraunir eru í gangi. I flestum tilfellum er
um að ræða lækningar á víkjandi erfðasjúk-
dómum, svo sem efnaskiptagöllum, en einnig
hefur verið reynt að koma starfhæfum genum í
frumur sjúklinga með slímseigjusjúkdóm (cyst-
ic fibrosis) sem er algengasti erfðasjúkdómur í
Norðvestur-Evrópu. Ymsar aðferðir hafa ver-
ið reyndar, svo sem að nota umbreyttar veirur
sem boðbera genanna og smita vef sem þarf á
afurð gensins að halda til dæmis lungnavef eða
mergfrumur og blóðvef sem getur borið afurðir
þess um líkamann. Einnig hefur verið reynt að
nota ýmis fituleysanleg efni sem boðbera eða
jafnvel að skjóta genum inn í húð- eða vöðva-
frumur með sérhönnuðum aðferðum til dæmis
í vöðvarýrnunarsjúkdómum (Duchenne mus-
cular dystrophy) eða blæðarasjúkdómi (hae-
mophila), þar sem aðeins þarf að koma á fram-
leiðslu gensins en nákvæm stjórnun er síður
mikilvæg. Þótt dýratilraunir sýni nokkurn ár-
angur sem vekja vonir um að hér sé um raun-
hæfa möguleika að ræða, hafa tæknilegir erfið-
leikar og aukaverkanir komið í veg fyrir að
verulegur árangur hafi náðst í mönnum. Því er
hæpið að þessar aðferðir verði notaðar á næstu
árum í miklu mæli. Því hefur athyglin beinst að
því að skilja erfðameingerð sjúkdómsins og
nýta aðferðir hefðbundinnar lyfjafræði til að
hafa áhrif á sjúkdómsferlið.
I dag er þekkt að stökkbreytingar í slím-
seigjugeni eru margvíslegar og hafa mismun-
andi áhrif á protínframleiðsluferlið. Til dæmis
veldur algengasta stökkbreytingin því að pró-
tínið sem á að sitja í frumuhimnu festist í
frumulíffærum og kemst ekki á áfangastað, en
þegar það nær þangað fæst fram fullnægjandi
starfsemi þó skert sé. Því eru vangaveltur um
hvort, í stað genalækninga með flutningi á geni
inn í lungnafrumur, megi ekki þróa lyfjameð-
ferð sem stuðlar að því að yfirvinna þröskuld-
inn sem er á leið prótínsins og meðhöndla
þannig einkenni sjúkdómsins. Meðferð sjúk-
dómsins gæti því orðið mismunandi á milli ein-
staklinga þar sem tekið yrði tillit til stökkbreyt-
ingarinnar sem veldur sjúkdómnum. Þó þessar
rannsóknir séu enn á frumstigi er í vaxandi
mæli horft í þessa átt og byggist áhugi lyfja-
fyrirtækja á erfðarannsóknum ekki hvað síst á
þessum möguleikum. Búast má við því að í
framtíðinni muni lyfjameðferð ýmissa algengra
heilbrigðisvandamála taka mið af slíkum upp-
lýsingum. Því er, á sama tíma og keppst er við
að vinna hugmyndir um hvernig nota eigi slíkar
upplýsingar, unnið hörðum höndum við að
kortleggja alla algengustu sjúkdóma, svo sem
krabbamein, hjarta- og æðasjúkdóma, sykur-
sýki, geðsjúkdóma og ofnæmissjúkdóma til að
öðlast rétt til ákveðinna greiningaraðferða og
meðferðarhugmynda.
Á meðan vísindaafrekum fjölgar frá degi til