Dagblaðið Vísir - DV - 27.07.2007, Side 40

Ættfræði DV
ættfræði
U m s j ó n : K j a r t a n G u n n a r K j a r t a n s s o n
N e t f a n g k g k @ s i m n e t . i s
Í fréttum var þetta helst... 27. júlí 1927
Upphaf
27. júlí 1927 baðst Jón Þorláksson
forsætisráðherra lausnar fyrir ráðu-
neyti sitt. Alþingiskosningar höfðu
farið fram 9. júlí og 18 dögum síðar
var talningu atkvæða loksins lokið.
Íhaldsflokkurinn hafði beðið ósigur
en Framsóknarflokkurinn unnið.
Kosningaúrslitin og stjórnarskipt-
in 1927 marka straumhvörf í íslensk-
um stjórnmálum á 20. öld. Sjónar-
mið atvinnufrelsis og frjálslyndis
fara nú halloka fyrir dreifbýlishyggju,
innflutningshöftum og kröfum sósí-
alista og kommúnista um áætlunar-
búskap og ríkisrekstur. Langt valda-
skeið Framsóknarflokksins er hafið
og fram að Viðreisnarstjórn,1959.
Síðbúin flokksskipan
hægrimanna
Árið 1927 var nýtt flokkakerfi í
burðarliðnum. Það tók á sig end-
anlega mynd fjögurra flokka með
stofnun Sjálfstæðisflokksins 1929
og Kommúnistaflokks Íslands 1930.
Þessi flokkagerjun hófst 1916 með
stofnun Alþýðuflokksins og Fram-
sóknarflokksins, en hægri menn
höfðu verið miklu lengur að skipa
sér í fylkingu. Þeir komu flestir úr
Heimastjórnarflokknum en stofn-
uðu síðan ýmsa flokka og misjafn-
lega heilsteypta eins og Sjálfsstjórn,
Borgaraflokkinn, Frjálslynda flokk-
inn og Íhaldsflokkinn. En eftir stofn-
un Íhaldsflokksins, 1924, fóru í hönd
einhverjar hatrömmustu pólitísku
deilur sem um getur hér á landi.
Uppgjör milli markaðshyggju
og skipulagshyggju
Jónasi frá Hriflu verður ekki einum
kennt um harða pólitík 1927. Kosn-
ingarnar snérust um óvenjuskýrar
grundvallarlínur: Ríkjandi athafna-
frelsi eða samvinnustefnu og sósíal-
isma.
Fyrir Alþingiskosningarnar 1927
hafði Íhaldsflokkurinn á að skipa
langstærsta þingflokknum. Ríkis-
stjórn Jóns Magnússonar og síð-
an Jóns Þorlákssonar, 1924-1927, er
eina hreinræktaða meirihlutastjórn
íhaldsmanna sem setið hefur hér
á landi og í landskjöri haustið 1926
fengu þeir 54,2% atkvæða. Ýmislegt
benti til þess að íhaldsmenn næðu
hreinum þingmeirihluta.
Þá voru verkamannalaun miklu
lægri en í dag, fátækt miklu algeng-
ari og afdrifaríkari og velferðarþjón-
usta á byrjunarreit. Íhaldsmenn
voru hins vegar yfirleitt mjög tor-
tryggnir á alla samneyslu svo ekki sé
meira sagt. Hér skyldi því láta sverfa
til stáls og kosið um grundvallar-
gildi.
Óréttlát kjördæmaskipan
Eftir kosningasigurinn 1927 urðu
þeir Jónas frá Hriflu og Tryggvi Þór-
hallsson hetjur framsóknarmanna.
Tryggvi varð nú forsætisráðherra en
Jónas dóms- og menntamálaráð-
herra.
En þeir Jónas og Tryggvi höfðu
notið aðstæðna sem áttu eftir að
reynast þeim tvíeggjað vopn. Það var
hin óréttláta kjördæmaskipan. Í kosn-
ingunum 1927 fékk Íhaldsflokkur-
inn 14.441 atkvæði og 13 þingmenn,
Framsóknarflokkurinn 9.962 atkvæði
og 17 þingmenn, Alþýðuflokkur-
inn 6.257 atkvæði og 4 þingmenn og
Frjálslyndir 1.996 atkvæði og 1 þing-
mann. Þetta hróplega óréttlæti átti
eftir að hitta þá Jónas og Tryggva fyr-
ir og verða meginástæðan fyrir sívax-
andi deilum þeirra á milli og þverr-
andi áhrifum þeirra í eigin flokki.
Framsóknaröldin 1927–1959
Maður kom í manns stað í Fram-
sóknarflokknum en flokkurinn sat
áfram í ríkisstjórnum og fór með
forsætisráðuneytið samfleytt næstu
fimmtán árin, eða til 1942. Þá sat hér
um hálfs árs skeið minnihlutastjórn
sjálfstæðismanna, síðan utanþings-
stjórn til 1944 og loks Nýsköpunar-
stjórnin til 1947. Þá komust fram-
sóknarmenn aftur í ríkisstjórn og sátu
samfleytt í ríkisstjórnum til ársloka
1958. Með Viðreisnarstjórn Sjálfstæð-
isflokks og Alþýðuflokks, 1959, er loks
snúið baki við innflutningshöftum og
ýmsum öðrum tilskipunareinkenn-
um hagkerfisins og valdaskeiði Fram-
sóknar frá 1927 lýkur. Á þessu 32 ára
tímabili höfðu framsóknarmenn set-
ið í stjórn í 27 ár og haft forsætisráð-
herraembættið í 21 ár.
Ekki alls varnað
Framsóknarmönnum hefur oft
verið núið um nasir að hafa hald-
ið íslensku þjóðlífi í heljargreip-
um hafta og skömmtunar yfir þetta
langa tímabil. En þá vill oft gleymast
að heimskreppan og síðari heims-
styrjöldin voru afgerandi utanað-
komandi áhrifaþættir sem ýttu mjög
undir tilskipunarhagstjórn hér á
landi sem annars staðar.
Sjálfstæðismenn og Alþýðu-
flokksmenn verða einnig að viður-
kenna að þeir unnu ekki gegn inn-
flutningshöftum og skammtastefnu
er þeir sátu í ríkisstjórnum á árun-
um 1939-1959. Líklega skiptir hér
mestu máli að upp úr miðri síðustu
öld komust jafnaðarmenn að þeirri
niðurstöðu að frjáls markaður og
samkeppni væru mun farsælli fyrir
lágstéttarfólk en þjóðnýting og rík-
isfyrirtæki.
Það breytir þó ekki þeirri stað-
reynd að barátta framsóknarmanna
gegn þéttbýlismyndun og hugsjónir
kommúnista og jafnaðarmanna um
ríkisfyrirtæki, þjóðnýtingu og áætl-
unarbúskap, voru rangar stjórnmála-
skoðanir sem áttu eftir að hamla hér
öllum framförum frá stríðslokum og
fram að Viðreisn.
Ættfræði DV
Kjartan Gunnar Kjartansson rekur ættir
þjóðþekktra Íslendinga sem hafa verið
í fréttum í vikunni, rifjar upp frétt-
næma viðburði liðinna ára og minnist
horfinna merkra Íslendinga. Lesendur
geta sent inn tilkynningar um
stórafmæli á netfangið kgk�dv.is.
Örn Friðriksson
fyrrv. prófastur á Skútustöðum
Örn fæddist í Wynyard
í Saskatchewan í Kan-
ada en ólst upp á Húsa-
vík. Hann stundaði nám í
dönsku, bókmenntum og
tónlist við Kaupmanna-
hafnarháskóla, lauk emb-
ættisprófi í guðfræði við
HÍ og stundaði fram-
haldsnám í kirkjusögu
við Kaupmannahafnar-
háskóla.
Örn var sóknarprestur
á Skútustöðum 1954-97,
prófastur í Þingeyjarpróf-
astsdæmi 1986-97 og var
lengi kennari við Skútustaðaskóla
og Tónlistarskóla Mývatnssveitar
og auk þess prófdómari í dönsku
og latínu við MA í mörg ár. Þá var
hann söngstjóri Karlakórs Mý-
vetninga um langt árabil og undir-
leikari fyrir kóra Skútustaðakirkju
og Reykjahlíðarkirkju.
Eiginkona Arnar er Álfhildur
Sigurðardóttir, f. 12.6. 1936, fyrrv.
ráðskona við Skútustaða-
skóla.
Börn Arnar og Álfhild-
ar eru Áslaug, f. 22.10.
1955, BA í dönsku og
þýsku, búsett í Þýska-
landi; Friðrik Dagur, f.
8.11. 1956, sagnfræð-
ingur og landafræðing-
ur í Reykjavík; Arnfríður,
f. 2.1. 1960, myndlistar-
kennari á Akureyri; Þór-
dís, f. 29.10. 1972, starfs-
maður hjá Gutenberg í
Reykjavík; Sigurður Ág-
úst, f. 14.4. 1974, verk-
fræðingur í Reykjavík.
Foreldrar Arnar voru Friðrik
Aðalsteinn Friðriksson, f. 17.6.
1896, d. 16.11. 1982, prófastur á
Húsavík og víðar, og k.h., Gertrud
Estrid Elise Friðriksson, f. Nielsen
15.2. 1902, d. 27.12. 1986, cand.fil.,
kennari og organisti.
Örn verður að heiman á af-
mælisdaginn.
Stefán Jóhann fædd-
ist á Akureyri og ólst þar
upp. Hann lauk stúdents-
prófi frá MR 1967, emb-
ættisprófi í læknisfræði
frá Háskóla Íslands 1974,
stundaði framhaldsnám
í barnalækningum og i
fötlunum barna í Banda-
ríkjunum á árunum 1976-
82.
Stefán Jóhann var
heilsugæslulæknir á Ísa-
firði 1975-76, var barna-
læknir á Barnaspítala
Hringsins 1982-86 og hef-
ur verið forstöðumaður Greining-
ar- og ráðgjafarstöðvar ríkisins frá
1986.
Eiginkona Stefáns Jóhanns er
Margrét Oddný Magnúsdóttir, f.
17.5. 1949, lífeindafræðingur.
Börn Stefáns Jóhanns og Mar-
grétar Oddnýjar eru Hrafnhildur, f.
14.11. 1969, nemi og hús-
móðir á Seltjarnarnesi;
Magnús, f. 10.7. 1971,
stærðfræðingur í Reykja-
vík; Jenna, f. 31.12. 1980,
læknanemi á Ítalíu.
Foreldrar Stefáns Jó-
hanns: Hreiðar Stefáns-
son, f. 3.6. 1918, d. 10.3.
1994, kennari og rithöf-
undur í Reykjavík, og k.h.,
Jenna Jensdóttir, f. 24.8.
1918, kennari og rithöf-
undur. Jenna og Hreiðar
voru í hópi allra vinsæl-
ustu barnabókahöfunda
á síðustu öld.
Stefán Jóhann heldur upp á
daginn með fjölskyldunni. Vilji
einhverjir gleðja afmælisbarn-
ið á þessum tímamótum er þeim
vinsamlegast bent á styrktarsjóð
Greiningar- og ráðgjafarstöðvar
ríkisins.
Sigdór Ólafur fædd-
ist í Neskaupstað og
ólst þar upp. Hann var
í barnaskóla í Neskaup-
stað og stundaði síðar
nám við Sjómannaskól-
ann í Reykjavík. Hann
stundaði almenn sveita-
störf, var við beitningu
og í fiskvinnslu á ungl-
ingsárunum, var síð-
an á vetrarvertíðum og
á síldveiðum á sumr-
in, fór tvítugur á togara
og var til sjós í fimm-
tíu ár alls, sem háseti,
stýrimaður og skipstjóri á hin-
um ýmsu skipum, allt frá mót-
orbátum til farskipa. Hann var
í fimmtán ár á hafrannsókna-
skipum og gerði út eigin bát síð-
ustu starfsárin.
Sigdór Ólafur bjó í Neskaup-
stað til 1956 en hefur síðan ver-
ið búsettur í Hafnarfirði og loks
Reykjavík.
Eiginkona Sigdórs
Ólafs var Anna Jóna
Loftsdóttir, f. 20.8. 1930,
d. 15.3. 1986, húsmóð-
ir.
Börn Sigdórs Ól-
afs og Önnu Jónu eru
Jóhann Sigfús, f. 19.4.
1956, málari, nú búsett-
ur í Danmörku; Loftur,
f. 14.3. 1957, verkamað-
ur í Reykjavík; Dagbjört
Hanna, f. 28.1. 1959,
veitingakona í Reykja-
vík; Halldóra, f. 13.8.
1961, húsmóðir í Keflavík.
Foreldrar Sigdórs voru Sig-
fús Sigmar Sigurðsson, f. 25.4.
1905, d. 23.3. 1935, vélstjóri í
Neskaupstað, og Jóhanna Torf-
hildur Þorleifsdóttir, f. 4.4. 1905,
d. 17.3. 1979, húsmóðir.
Sigdór er að heiman á af-
mælisdaginn.
Á ættfræðisíðu DV munu birtast á föstudög-
um stuttar tilkynningar um stórafmæli og
áform á afmælisdaginn. Tilkynningunum má
koma á framfæri á kgk�dv.is. Mynd af afmæl-
isbarninu verður að fylgja með.
Sigdór Ólafur Sigmarsson
skipstjóri í Reykjavík
80
ára á
miðvikudag
Stefán Jóhann Hreiðarsson
forstöðumaður Greiningar- og ráðgjafarstöðvar ríkisins
60
ára á
laugardag
80
ára á
föstudag
Með Viðreisnarstjórn
Sjálfstæðisflokks og Al-
þýðuflokks, 1959, er loks
snúið baki við innflutn-
ingshöftum og ýmsum
öðrum tilskipunarein-
kennum hagkerfisins og
valdaskeiði Framsóknar
frá 1927 lýkur. Á þessu 32
ára tímabili höfðu fram-
sóknarmenn setið í stjórn
í 27 ár og haft forsætisráð-
herraembættið í 21 ár.
fösTuDaGur 27. júLÍ 200740
Framsóknaraldar
Jón Þorláksson verkfræðingur
Hann var helsti málsvari athafna- og verslunarfrelsis, var
landsverkfræðingur 1905-1917, var helsti boðberi steinsteypu-
bygginga á Íslandi, kom að flestum opinberum stórfram-
kvæmdum þjóðarinnar, svo sem vatnsveitunni í reykjavík,
hafnarframkvæmdunum þar, virkjun Elliðaánna og undirbún-
ingi Hitaveitu reykjavíkur, að ógleymdum vega- og brúarfram-
kvæmdum.
jón var talnaglöggur, rökfastur, yfirvegaður í hugsun og
framsetningu og háttvís í framkomu, aðhalds- og ráðdeildar-
samur en um leið mikill framfara- og framkvæmdasinni.
Honum var flest betur gefið en að standa í pólitísku plotti,
lýðskrumi og atkvæðasmölun.
jón var eini formaður Íhaldsflokksins, 1924-1929, og fyrsti
formaður sjálfstæðisflokksins. Hann var fjármálaráðherra í
ríkisstjórn jóns Magnússonar 1924-1926 en var síðan
forsætisráðherra eftir fráfall nafna síns 1926 og fram að
stjórnarskiptum 1927. Þá var hann borgarstjóri frá 1933 og til
dauðadags, 1935.
Jónas frá Hriflu
Áhrif hans á stjórnmálaþróun þessara ára voru með ólíkindum.
Hann sameinaði unmgmennahreyfinguna og samvinnuhreyf-
inguna undir merki framsóknarflokksins, var potturinn og
pannan í stofnun alþýðuflokksins, asÍ og framsóknarflokksins
1916, stofnaði Tímann 1917 og var einn helsti arkitektinn að
verslunarveldi sÍs.
jónas vildi útrýma stéttum kaupmanna, heildsala og
útgerðarmanna sem hann taldi ómerkilega braskara og snýkju-
dýr á samfélaginu, vildi alla verslun í hendur sÍs og vildi stöðva
þéttbýlismyndun með óbeinum stjórnvaldsaðgerðum.
jónas var umdeildasti stjórnmálamaður 20. aldar. Hann bjó yfir
snilligáfu á sviði mannlegra samskipta, var ofvirkur pólitískur
plottari, þurfti ótrúlega lítinn svefn og var líklega með snert af
þráhyggju og ofsóknarkennd en engan veginn geðveikur eins
og læknamafían hélt fram 1930. Eljusemi hans, mælska,
ritsnilld og persónuníð um pólitíska andstæðinga, gerði
stjórnmálabaráttuna fyrir kosningarnar 1927 persónulegri og
óvægnari en hún hefur nokkurn tíma verið, fyrr eða síðar.
Afmælistilkynningar