Sagnir - 01.04.1986, Page 15

Guðmundur góði er eitt af kunnari fyrirbærum íslandssögunnar. Hann gegndi embætti Hólabisk-
ups á öndverðri 13. öld, nánar tiltekið 1203—1237. Hær alla biskupstíð sína átti hann í erjum við
veraldlega höfðingja, og beið yfirleitt lægri hlut. Samúð hans með fátæklingum og ölmusumönn-
um ávann honum hins vegar mikla hylli alþýðu, enda er hann fyrirferðarmikil þjóðsagnapersóna.
Guðmundur var óumdeilanlega fyrirferðarmikil persóna á 13. öld, en menn deila um það hvort
barátta hans hafi skipt sköpum í þróun til aukinna áhrifa kirkjuvalds og konungs á 13. öld. Hér er
ætlunin að rekja þá sögu og reyna að leggja mat á þátt Guðmundar í auknum áhrifum erlends
kirkjuvalds á íslandi.
s
A
1. Xtök Guömundar og höföingjanna
hófust aö marki áriö 1205, fjórum
árum eftir aö Guðmundur var valinn í
biskupsembætti. Kolbeinn Tumason,
höfðingi Skagfiröinga, og Guömund-
ur deildu um hvor þeirra ætti aö
dæma í fémáli prests nokkurs. Mál-
inu „lauk meö því að Kolbeinn lagði
það undir dóm biskups, en hélt þó
sættina illa“.1 Ári seinna blossuðu
deilumar upp aftur og fékk biskup ey-
firska höfðingja ásamt Kolbeini á móti
sér. Þessu máli lyktaði einnig meö
því aö Eyfirðingarnir seldu biskupi
sjálfdæmi, en Kolbeinn sættist á aö
málum yröi skotiö til erkibiskups.2 Af
því varð þó ekki. Áriö 1208 söfnuöu
höföingjar liði og fóru til Hóla að heyja
féránsdóm í málinu. Þeim leiðangri
lauk meö Víöinesbardaga. Þar hrós-
aöi biskup sigri, Kolbeinn féll og fylg-
ismenn hans flúðu.
Viö þetta vildu höfðingjar ekki una,
fóru til Hóla áriö 1209 meö liðsafnað
og ráku Guðmund af staðnum. Arnór
Tumason og Sigurður Ormsson sett-
ust þar um kyrrt og tóku við rekstri
staðarins.3 Áriö 1211 fór Þórir erki-
biskup í Niðarósi aö blanda sér í
málið. Hann sendi bréf til íslands og
stefndi til sín Guðmundi biskupi og
sex höfðingjum. Tveir höfðingjanna
hlýddu utanstefnunni svo víst sé.
Guðmundur fór utan árið 1214 og
kom ekki aftur fyrr en árið 1218.4 Þá
setti hann upp skóla á Hólum og jafn-
framt safnaðist að honum fjöldi um-
komuleysingja og lausalýðs. Arnór
Tumason rak biskup þá enn frá
staðnum, líklega vegna þess að hann
taldi fjármálastjórn hans komna í
óefni og einnig hefur hann e. t. v. ótt-
ast að biskup væri að koma sér upp
velviljaðri og undirgefinni prestastétt
með skólahaldinu.5 Saga Guðmund-
ar einkenndist næstu árin af flækingi
um landið og fylgdi honum oftast
flokkur lausalýðs sem var bændum
mikill þyrnir í augum. Þetta náði há-
marki árið 1222 þegar menn biskups
drápu Tuma Sighvatsson; þeir
feðgar, Sighvatur og Sturla, hefndu
þá fyrir með aðför að Guðmundi og
linntu ekki fyrr en þeir höfðu komið
honum úr landi. Guðmundur kom enn
til baka árið 1226, en friður komst á
um 1233, víst mest fyrir áhrif erkibisk-
ups. Guðmundur var þá orðinn gam-
all og vesall, hafði enda verið á ver-
gangi mestan hluta biskupstíðar
sinnar.
Pólitískar og
hugmyndalegar rætur
Deilur Guðmundar og höfðingja sner-
ust í upphafi um rétt kirkjunnar til að
dæma í málum eigin þjóna. Þessi
krafa var nýmæli á íslandi, en í góðu
samræmi við erlendan tíðaranda:
Á seinni hluta 12. aldar var krafan
um dómsrétt kirkjunnar í klerka-
málum sett fram í páfabréfum til
norska erkibiskupsstólsins . . . og í
deilum Sverris konungs við kirkj-
una á síðustu áratugum 12. aldar
var þessi krafa eitt megindeiluefn-
ið. Hér sýnist því vitlegast að taka
þá afstöðu að á tímum Guðmundar
Arasonar hafi norska kirkjan talið
sér dómsrétt I klerkamálum og því
er sennilegast að Eiríkur erkibisk-
up í Niðarósi hafi falið Guðmundi
Arasyni í erindisbréfi . . . árið 1203
að fylgja eftir þessu réttindamáli
kirkjunnar hér á landi. . .6
Þegar í upphafi bar á undanláts-
semi af hálfu höfðingja, öfugt við það
sem í fljótu bragði hefði mátt ætla.
Kolbeinn Tumason seldi Guðmundi
fyrst sjálfdæmi og næst sættust þeir
á að leggja mál sín í dóm erkibisk-
ups, þótt Kolbeinn hafi naumast get-
að vænst þess að dómur hans yrði
sér í hag. Helgi Þorláksson telur or-
sökina fyrir þessari linkind vera að
finna í breyttum aðstæðum í Noregi,
þar sem sættir höfðu loks náðst milli
veraldlegs valds og kirkjunnar. Hann
bendir einnig á að kirkjan hafði nú
aukið áhrif sín meðal almennings,
svo að nálgaðist trúarvakningu undir
lok 12. aldar.7 Þar að auki hafi höfð-
ingjarnir sennilega vænst þess að ná
einhverri málamiðlun við Guðmund
með því að bregðast ekki hart við
kröfum hans.8 En hvernig sem því er
varið, tóku vandræðin aðra stefnu.
Ekki varð af því að erkibiskup skæri
úr málum, og harka færðist í leikinn
með Víðinesbardaga og falli Kol-
beins. Guðmundur færði sér tíma-
bundna yfirburöi í nyt og lagði fégjöld
á fylgismenn Kolbeins og innheimti
með ofbeldi. Þar með var komin upp
ný hlið á málunum: „Með því að
leggja sektargjöld á bændur og draga
þau saman gekk biskup inn á vald-
svið héraðshöfðingjans, sérréttindi
hans eða frelsi hans.“9 Þetta gátu
höfðingjar ekki liðið og þess vegna
dró til Hólabardaga 1209.
Eftir bardagann dæmdu andstæð-
ingar biskups bæði lærðum og leik-
um að greiða gjöld fyrir að veita
biskupi fulltingi. Þannig var því
hafnað, að lærðir menn lytu kirkju-
legu dómsvaldi og eftir þetta verður
þess ekki vart í frásögn Sturlungu
né Guðmundarsagna, að biskup
SAGHIR 13