Sagnir


Sagnir - 01.04.1986, Síða 15

Sagnir - 01.04.1986, Síða 15
Guðmundur góði er eitt af kunnari fyrirbærum íslandssögunnar. Hann gegndi embætti Hólabisk- ups á öndverðri 13. öld, nánar tiltekið 1203—1237. Hær alla biskupstíð sína átti hann í erjum við veraldlega höfðingja, og beið yfirleitt lægri hlut. Samúð hans með fátæklingum og ölmusumönn- um ávann honum hins vegar mikla hylli alþýðu, enda er hann fyrirferðarmikil þjóðsagnapersóna. Guðmundur var óumdeilanlega fyrirferðarmikil persóna á 13. öld, en menn deila um það hvort barátta hans hafi skipt sköpum í þróun til aukinna áhrifa kirkjuvalds og konungs á 13. öld. Hér er ætlunin að rekja þá sögu og reyna að leggja mat á þátt Guðmundar í auknum áhrifum erlends kirkjuvalds á íslandi. s A 1. Xtök Guömundar og höföingjanna hófust aö marki áriö 1205, fjórum árum eftir aö Guðmundur var valinn í biskupsembætti. Kolbeinn Tumason, höfðingi Skagfiröinga, og Guömund- ur deildu um hvor þeirra ætti aö dæma í fémáli prests nokkurs. Mál- inu „lauk meö því að Kolbeinn lagði það undir dóm biskups, en hélt þó sættina illa“.1 Ári seinna blossuðu deilumar upp aftur og fékk biskup ey- firska höfðingja ásamt Kolbeini á móti sér. Þessu máli lyktaði einnig meö því aö Eyfirðingarnir seldu biskupi sjálfdæmi, en Kolbeinn sættist á aö málum yröi skotiö til erkibiskups.2 Af því varð þó ekki. Áriö 1208 söfnuöu höföingjar liði og fóru til Hóla að heyja féránsdóm í málinu. Þeim leiðangri lauk meö Víöinesbardaga. Þar hrós- aöi biskup sigri, Kolbeinn féll og fylg- ismenn hans flúðu. Viö þetta vildu höfðingjar ekki una, fóru til Hóla áriö 1209 meö liðsafnað og ráku Guðmund af staðnum. Arnór Tumason og Sigurður Ormsson sett- ust þar um kyrrt og tóku við rekstri staðarins.3 Áriö 1211 fór Þórir erki- biskup í Niðarósi aö blanda sér í málið. Hann sendi bréf til íslands og stefndi til sín Guðmundi biskupi og sex höfðingjum. Tveir höfðingjanna hlýddu utanstefnunni svo víst sé. Guðmundur fór utan árið 1214 og kom ekki aftur fyrr en árið 1218.4 Þá setti hann upp skóla á Hólum og jafn- framt safnaðist að honum fjöldi um- komuleysingja og lausalýðs. Arnór Tumason rak biskup þá enn frá staðnum, líklega vegna þess að hann taldi fjármálastjórn hans komna í óefni og einnig hefur hann e. t. v. ótt- ast að biskup væri að koma sér upp velviljaðri og undirgefinni prestastétt með skólahaldinu.5 Saga Guðmund- ar einkenndist næstu árin af flækingi um landið og fylgdi honum oftast flokkur lausalýðs sem var bændum mikill þyrnir í augum. Þetta náði há- marki árið 1222 þegar menn biskups drápu Tuma Sighvatsson; þeir feðgar, Sighvatur og Sturla, hefndu þá fyrir með aðför að Guðmundi og linntu ekki fyrr en þeir höfðu komið honum úr landi. Guðmundur kom enn til baka árið 1226, en friður komst á um 1233, víst mest fyrir áhrif erkibisk- ups. Guðmundur var þá orðinn gam- all og vesall, hafði enda verið á ver- gangi mestan hluta biskupstíðar sinnar. Pólitískar og hugmyndalegar rætur Deilur Guðmundar og höfðingja sner- ust í upphafi um rétt kirkjunnar til að dæma í málum eigin þjóna. Þessi krafa var nýmæli á íslandi, en í góðu samræmi við erlendan tíðaranda: Á seinni hluta 12. aldar var krafan um dómsrétt kirkjunnar í klerka- málum sett fram í páfabréfum til norska erkibiskupsstólsins . . . og í deilum Sverris konungs við kirkj- una á síðustu áratugum 12. aldar var þessi krafa eitt megindeiluefn- ið. Hér sýnist því vitlegast að taka þá afstöðu að á tímum Guðmundar Arasonar hafi norska kirkjan talið sér dómsrétt I klerkamálum og því er sennilegast að Eiríkur erkibisk- up í Niðarósi hafi falið Guðmundi Arasyni í erindisbréfi . . . árið 1203 að fylgja eftir þessu réttindamáli kirkjunnar hér á landi. . .6 Þegar í upphafi bar á undanláts- semi af hálfu höfðingja, öfugt við það sem í fljótu bragði hefði mátt ætla. Kolbeinn Tumason seldi Guðmundi fyrst sjálfdæmi og næst sættust þeir á að leggja mál sín í dóm erkibisk- ups, þótt Kolbeinn hafi naumast get- að vænst þess að dómur hans yrði sér í hag. Helgi Þorláksson telur or- sökina fyrir þessari linkind vera að finna í breyttum aðstæðum í Noregi, þar sem sættir höfðu loks náðst milli veraldlegs valds og kirkjunnar. Hann bendir einnig á að kirkjan hafði nú aukið áhrif sín meðal almennings, svo að nálgaðist trúarvakningu undir lok 12. aldar.7 Þar að auki hafi höfð- ingjarnir sennilega vænst þess að ná einhverri málamiðlun við Guðmund með því að bregðast ekki hart við kröfum hans.8 En hvernig sem því er varið, tóku vandræðin aðra stefnu. Ekki varð af því að erkibiskup skæri úr málum, og harka færðist í leikinn með Víðinesbardaga og falli Kol- beins. Guðmundur færði sér tíma- bundna yfirburöi í nyt og lagði fégjöld á fylgismenn Kolbeins og innheimti með ofbeldi. Þar með var komin upp ný hlið á málunum: „Með því að leggja sektargjöld á bændur og draga þau saman gekk biskup inn á vald- svið héraðshöfðingjans, sérréttindi hans eða frelsi hans.“9 Þetta gátu höfðingjar ekki liðið og þess vegna dró til Hólabardaga 1209. Eftir bardagann dæmdu andstæð- ingar biskups bæði lærðum og leik- um að greiða gjöld fyrir að veita biskupi fulltingi. Þannig var því hafnað, að lærðir menn lytu kirkju- legu dómsvaldi og eftir þetta verður þess ekki vart í frásögn Sturlungu né Guðmundarsagna, að biskup SAGHIR 13
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.