Sagnir - 01.04.1986, Síða 41

Helmingarfélög hjóna
arfélögum. Bendir það til þess að þær
séu ekki í beinum tengslum við helm-
ingarfélögin. Enda virðist af flestum
samningunum að samið sé um eign-
irnar og gjafaskiptin áður en ákveðið
er hvort eigi að vera séreignarfyrir-
komulag eða helmingarfélag í hjóna-
bandinu. Tvö greinileg dæmi um
þetta eru kaupmálabréf frá 1381 og
1492/96.56 Við kaupmálana var geng-
ið frá brúðkaupsstað og -stundu, en
þá fyrst átti giftingarmaður konunnar
að kjósa hvort hún yrði málakona
með séreign eða helmingarkona.
Skoðum hvaða áhrif gjafir við gift-
inguna höfðu á eignaskiptinguna milli
hjóna. Alls eru 15 helmingarfélags-
bréf þar sem eitthvað er sagt um upp-
hæðir eignanna.57 í sjö þeirra eru
engar gjafir gefnar við brúðkaupið.
Þar af eru eignir ekki jafnar í sex til-
vikum og átti karlmaðurinn meira
(Tafla 1: árin 1449, 1460, 1495/97,
1507/20, 1538, 1545), en í því sjö-
unda (Tafla 1: árin 1562/63) var jöfn
eign frá upphafi, eða þrjú hundruð.
Þetta bréf sker sig úr hinum sökum
þess hve eigurnar eru litlar.
Eftir standa átta bréf þar sem
morgun- eða bekkjargjafir eru gefnar
(Tafla 1: árin 1402,1402,1423,1476,
1485/86, 1489, 1508/12, 1525). í Ijós
kemur að í þremur tilvikum er ekki
hægt að sjá hvaða áhrif gjafirnar
höfðu. í samningum beggja dætra
Finnboga lögmanns er óljóst hvað
brúðgumar þeirra færðu í búið.
Fjögurra marka djásn er morgun- og
bekkjargjöf til Kristínar Gottskálks-
dóttur frá Þorvarði lögmanni Erlends-
syni. Það er erfitt að meta til hundr-
aða, auk þess sem uþþskriftum ber
ekki saman um hve mikið Kristín
hafði með að heiman. í tveimur tilvik-
um er eign hjónanna ójöfn þrátt fyrir
að gjafir hafi verið gefnar. Guðmund-
ur Arason gaf Helgu Þorleifsdóttur
fjórðung eigna sinna og 40 hundruð í
bekkjargjöf að auki, en lagði samt
nærri þremur hundruðum hundraða
meira til búsins. Gjafir Erlendar lög-
manns Þorvarðarsonar til Þórunnar
Sturludóttur virðast heldur ekki nægja
til að jafna út þeirra eignir. Eftir
standa þrjú bréf þar sem gjafir eru
gefnar og eignir hjónanna jafnast.
Ketill Skeggjason gifti tvær dætur
sínar með þessum skilmálum árið
1402. Hið þriðja snýst um heldur
meiri fjármuni, og er milli Guðna Eyj-
ólfssonar og Guðrúnar Gunnlaugs-
dóttur árið 1476. í heild eru það fjögur
helmingarfélagsbréf úr töflu 1 sem
benda til að eignirnar hafi jafnast, en
átta sem benda til hins gagnstæða.
Þetta eru fá dæmi, og aðeins í um
helmingi þeirra tilvika þar sem gjafir
koma við sögu. í öllum tilvikum er
helmingarfélag stofnað.
Til eru kaupmálabréf tvennra hjóna
sem sömdu um séreignir við kaup-
málann, en stofnuðu helmingarfélag
seinna. Andrés Guðmundsson gaf
Þorbjörgu Ólafsdóttur fjórðung úr sín-
um eignum og varð eignarhlutur
hvors um sig þá jafn. Faðir Þorbjargar
hefur litið á fjórðungsgjöfina sem
morgun- og bekkjargjöf.58 Alþingis-
dómur er til um að Þorvarður Loftsson
og Margrét Vigfúsdóttir hafi stofnað
helmingarfélag, en af kaupmála
þeirra, þremur árum áður, sést að
eign þeirra hefur verið því sem næst
jöfn eftir gjafaskiptin.59 Hafa hjónin
verið að undirbúa framtíðarheiming-
arfélag við kaupmálann? Eignir hafa
'því stundum verið jafnar í upphafi þó
svo að ekki hafi verið stofnað helm-
ingarfélag strax. Ekki fann ég fleiri
dæmi þar sem hægt var að skoða
séreignarkaupmála fólks sem seinna
stofnaði helmingarfélag. Helming-
arfélagsbréfin í heild eru heldur ekki
mörg, og eignir hjónanna oftar ójafn-
ar en jafnar. Þar sem gjafir koma fyrir
jafna þær stundum út eignirnar, en
stundum ekki. Gjafirnar tengjast hins
vegar ríku fólki hvernig sem það sem-
ur um eignirnar. Það bendir til að
fleira og meira hafi verið að baki
gjöfunum sem eftirsóknarvert þótti
hjá yfirstéttinni, en eingöngu að hafa
möguleika á að stofna til helmingar-
félags þar sem hvort um sig legði
fram sömu hundraðatölu í upphafi.
Á Norðurlöndum virðist ekki sem
gjafasiðurinn hafi verið í sérstökum
tengslum við félög hjóna. Saman-
burður við Norðurlönd getur verið
áhugaverður, því hér á landi hafa
gjafaskipti með sömu heitum þekkst
að einhverju marki en hvergi gert ráð
fyrir þeim opinberlega. Segir þetta
okkur eitthvað um íslenskt samfélag
á þessum tíma? Hér tíðkuðust gjaf-
irnar meðal höfðingja og annarra sem
voru vel í álnum, og í Ijós kemur að í
Noregi voru morgungjafir aðeins
gefnar meðal aðals og fursta. í
sænskum miðaldalögum þekkjast
gjafir af þessu tagi fyrir aðalinn, og
eru mörg dæmi um að þær hafi verið
gefnar drottningum á Norðurlöndum.
Þar hafa þær verið álitnar heiðursgjöf
til kvennanna og einskonar ekkjulíf-
eyrir.60 Einkennandi er að gjafirnar
tengjast efsta lagi þjóðfélagsins,
hvort sem er á íslandi eða Norður-
löndum og eru hluti af skiptakerfi
þeirra á einhvern hátt.
Ættir á uppleið
Samningar um helmingaskipti eigna
milli hjóna hafa þekkst hér á landi frá
öndverðri 13. öld, þótt óhægt sé að
segja um hversu útbreidd þau voru.
í Fornbréfasafninu eru flest bréf um
þau frá 15. öld. Helmingarfélögin eru
frábrugðin fyrra formi félaga milli
hjóna. Þau tryggja erfingjum hjón-
anna áhrif, fremur en konunum í
hjónabandinu þótt svo gæti virst sem
aukinn réttur þeim til handa væri til-
gangurinn. Hjón í helmingarfélagi
áttu allar eignir til helminga, bæði það
sem þau lögðu í búið og það sem við
þættist. Ef ættir voru í sókn gat verið
hagnaðarvon af helmingarfélagi ef
vel var valið. Mörg dæmi eru um
hvernig einstaka menn högnuðust
vel. Af bréfunum að dæma er fólkið
flest innbyrðis skylt eða tengt og
margt af helstu höfðingjaættum
landsins á þessum tíma. í um helm-
ingi þessara bréfa eru stórfelldar gjaf-
ir áberandi sem brúðguminn gaf brúði
sinni við giftinguna. Þær hafa verið
skýrðar sem leið til jöfnunar á eignun-
um til að búa í haginn fyrir helmingar-
félag. En bréfin sýna að það er fágæt-
ara að eignirnar jafnist við þetta, en
að þar sé misræmi. Eignir karlsins
eru yfirleitt þyngri á vogarskálinni.
Eignir hjónanna í heild við upphaf
hjúskapar eru í flestum tilvikum ójafn-
ar. Samt eru helmingarfélögin
stofnuð. Helmingarfélagsbréfin, þar
sem morgun- og bekkjargjafirnar eru
gefnar, tengjast þeim sem eru ríkast-
ir. Margt bendir til að ekki séu bein
tengsl gjafanna við helmingarfélögin,
og koma þær einnig fyrir hjá öðru ríku
fólki sem bjó við séreignarhjónabönd.
Á Norðurlöndum voru gjafirnar líka
yfirstéttarfyrirbæri, og koma fyrir í
lögum þar andstætt því sem hér er. □
SAGNIR 39