Sagnir


Sagnir - 01.04.1986, Side 55

Sagnir - 01.04.1986, Side 55
Baðstofan ir veggir í jarðhúsinu, aðeins þeir sem sjálfkrafa höfðu myndast er húsið var grafið niður í jörðina. í einu horni hússins var grjótofn, hlaðinn úr hellum. Úr sama horni lá lokræsi út úr húsinu. Meðfram einum veggnum lá skurður að lokræsinu, fóðraður hellum. Engin merki voru um inngang í húsið og virðist líklegast að gengið hafi verið um tréstiga. Engin merki voru um hlaðna veggi og virðist þakið hafa náð niður að jörðu.7 Eitt af fyrstu verkum landnema hef- ur verið að reisa híbýli. Einhvers staðar varð fólk að hýrast á meðan á byggingu bæjarhúsa stóð, svo að landnemar hafa þurft að koma sér upp bráðabirgðahúsnæði. Tjöld hafa getað komið þar að góðum notum, en einnig jarðhús eins og það sem lýst er hér að framan. Jarðhús er það einfalt að gerð að það hefur varla tekið nema einn dag að grafa og reisa slíkt hús, ef tveir eða þrír röskir menn réð- ust í verkið. Kristján Eldjárn taldi vel líklegt að jarðhúsin hafi verið „bráða- birgðahús til að hýrast í meðan verið var að byggja skálana." Síðan hafi verið hægt að hafa þau til annarra nota.8 Þór Magnússon, sem vann að upp- grefti húsanna í Hvítárholti, telur að ofnarnir sem fundust í öllum jarðhús- unum, ræsið í einu þeirra og óljós ummerki eftir palla meðfram veggjum benda til að húsin hafi verið baðstof- ur, notaðar á ýmsum tímum.9 Kristján Eldjárn álítur sum atriði styðja hugmyndir Þórs um að jarð- húsin hafi verið baðstofur, fráleitt þó öll, en hugsanlegt að þau hafi verið „kytrur þræla eða annarra lágt settra verkamanna."10 En hugmynd Þórs hefur við ýmis rök að styðjast. Um jarðhúsið með ræsinu segir Þór: Ofninn hefur bæði verið til að hita húsið og þvottavatn . . . vatn [hef- urj verið gefið á ofninn til að gera gufu, en óhreinu vatni síðan veitt burt um lokræsiö. Varla hefur veriö ástæða til að hafa slíkt ræsi, ef ekki hefði verið borið talsvert vatn í húsið. - Bekkir úr tré hafa síðan verið meðfram veggjum, þar sem menn gátu setið á eða legið.11 Guðmundur Ólafsson, sem vann að uppgrefti svonefndra Grelutótta á Eyri á Hrafnseyrargrundum, telur að jarðhús sem þar fundust hafi verið baðstofur. Húsin eru mjög ámóta að gerð og jarðhúsið sem lýst var hér að framan. Guðmundur bendir á „gríðar- lega“ stærð ofnsins í öðru jarðhúsinu (að innanmáli 40 sm breiður og 60 sm djúpur) og segir hann í engu hlutfalli við það sem ætla mætti að þyrfti til að halda eðlilegum hita í jafnlitlu húsi. Hann telur að þar hafi mátt sitja við vinnu á daginn en einnig mátt nota það til gufubaða, þegar svo bar undir. Hann segir að jarðhúsin á Eyri og í Hvítárholti taki af allan vafa og sanni „að jarðhús, ætluð til íveru og gufu- baða [hafi] verið staðreynd á 10. Baðsíofur aðskildar frá öðrum bæjarhúsum Ýmis rök hníga að því að í fyrstu hafi baðstofan staðið ein sér, ótengd öðr- um bæjarhúsum. í sumum tilvikum kann hún að hafa verið bráðabirgða- húsnæði fyrir landnema, en síðar gerö aö baðstofu, er fólk hafði komið sér fyrir í nýreistum skálum. Aage Roussell, sem rannsakaði baðstofu- tótt fornbæjar skammt frá Sandnesi á Grænlandi, bendir á að ærin ástæða hafi verið til að byggja ekki baðhúsið áfast öðrum húsum: Hið feiknarlega bál í ofninum hefur gert þaö að hættulegum nágranna fyrir þau, og að ganga klæðlaus frá baðhúsinu út í kaldan snjóinn hefur ævinlega verið ómissandi þáttur í baðinu.13 Ef litið er í fornritin má finna vís- bendingar um að baðstofan hafi verið byggð sérstæð. T. d. segir í Arons- sögu: „Þat var síð um kveldit, ok váru menn mettir, en Ormr bóndi var til baðs farinn, ok var út at ganga til bað- stofunnar."14 Arnheiður Sigurðardóttir telur lík- legt að íslenskar baðstofur hafi verið byggðar sérstæðar á 10. og 11. öld, eins og algengt var á öðrum Norður- löndum. Þær hafi verið notaðar sem gufubaöstofur og eldhætta því verið töluverð. Arnheiður nefnir m. a. frá- sögn Eyrbyggju af baðstofu Víga- Styrs því til stuðnings að baðstofu- böð hafi tíðkast á söguöld. Þar segir m. a. frá því er Styr lét „gera bað- stofu heima undir Hrauni ok var graf- inn í jörð niðr, ok var gluggr yfir ofnin- um, svá at utan mátti á gefa, ok var þat hús ákaflega heitt."15 Arnheiöur bendir á að í Sturlungu sé orðið „bað“ og orðasamböndin „ganga til baðs“ og „ganga frá baði“ svo al- geng að hægt sé að álykta út frá því að „baðstofuböð hafi tíðkazt um allt land á 13. öld.“ Hún segir einnig að „sú notkun baðstofunnar, sem síðar varð almenn, þ. e. sem íveruherberg- is og svefnhúss, eigi að einhverju leyti rætur að rekja til 13. aldar.“16 Hafi jarðhúsin fyrst í stað verið bráðabirgðahúsnæði landnema, en síðar hafi einhverjum þeirra verið breytt í baðstofur, er eðlilegt að þær hafi staðið sér. Eldhætta hefur síðan ráðið því að þær voru ekki byggðar áfastar öðrum bæjarhúsum. En þetta átti eftir að breytast. Baðstofur verða áfastar öðrum bæjarhúsum í grein, sem Gísli Gestsson ritar um þrjár íslenskar miðaldabaðstofur og eina grænlenska, kemur fram að ís- lensku baðstofurnar voru áfastar öðr- um bæjarhúsum, innst í húsaskipan bæjarins sjálfs.17 Eitt þessara ís- lensku húsa var bærinn Gröf í Öræf- um. Hann er talinn hafa farið í eyði eftireldgos í Öræfajökli 1362.18 Hér höfum við með vissu 14. aldar bæ með baðstofu áfasta öðrum húsum. En var sú baðstofugerð ekki komin fyrr? Svo virðist vera sam- kvæmt Sturlungu. Af henni má ráða að baðstofan hafi stundum verið úti- hús, en oft sambyggð öðrum íveru- húsum.19 Á Sturlungaöld virðast bað- stofur hafa verið orðnar algengar og sjaldnast aðskildar.20 Gröf er elsti þekkti vísir að ganga- bæ hér á landi. Aukinn fjöldi bæjar- húsa kallaði á hagkvæma sam- gönguleið milli þeirra. Einfaldasta lausnin hefur verið sú að skipa húsum eftir einni megin götu, göngunum. íslenski bónda- bærinn er í rauninni þorp, göngin þorpsgatan, þorp þar sem sérhvert hús er eitt herbergi og hvert her- bergi hús.21 Tilurð gangabæjarins er að ein- hverju leyti svar við köldu veðurfari og kann þaö að skýra hvers vegna bað- stofan varð áföst öðrum bæjarhús- SAGNIR 53
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.