Sagnir - 01.04.1986, Page 55

Baðstofan
ir veggir í jarðhúsinu, aðeins þeir sem
sjálfkrafa höfðu myndast er húsið var
grafið niður í jörðina. í einu horni
hússins var grjótofn, hlaðinn úr
hellum. Úr sama horni lá lokræsi út úr
húsinu. Meðfram einum veggnum lá
skurður að lokræsinu, fóðraður
hellum. Engin merki voru um inngang
í húsið og virðist líklegast að gengið
hafi verið um tréstiga. Engin merki
voru um hlaðna veggi og virðist þakið
hafa náð niður að jörðu.7
Eitt af fyrstu verkum landnema hef-
ur verið að reisa híbýli. Einhvers
staðar varð fólk að hýrast á meðan á
byggingu bæjarhúsa stóð, svo að
landnemar hafa þurft að koma sér
upp bráðabirgðahúsnæði. Tjöld hafa
getað komið þar að góðum notum, en
einnig jarðhús eins og það sem lýst er
hér að framan. Jarðhús er það einfalt
að gerð að það hefur varla tekið
nema einn dag að grafa og reisa slíkt
hús, ef tveir eða þrír röskir menn réð-
ust í verkið. Kristján Eldjárn taldi vel
líklegt að jarðhúsin hafi verið „bráða-
birgðahús til að hýrast í meðan verið
var að byggja skálana." Síðan hafi
verið hægt að hafa þau til annarra
nota.8
Þór Magnússon, sem vann að upp-
grefti húsanna í Hvítárholti, telur að
ofnarnir sem fundust í öllum jarðhús-
unum, ræsið í einu þeirra og óljós
ummerki eftir palla meðfram veggjum
benda til að húsin hafi verið baðstof-
ur, notaðar á ýmsum tímum.9
Kristján Eldjárn álítur sum atriði
styðja hugmyndir Þórs um að jarð-
húsin hafi verið baðstofur, fráleitt þó
öll, en hugsanlegt að þau hafi verið
„kytrur þræla eða annarra lágt settra
verkamanna."10 En hugmynd Þórs
hefur við ýmis rök að styðjast. Um
jarðhúsið með ræsinu segir Þór:
Ofninn hefur bæði verið til að hita
húsið og þvottavatn . . . vatn [hef-
urj verið gefið á ofninn til að gera
gufu, en óhreinu vatni síðan veitt
burt um lokræsiö. Varla hefur veriö
ástæða til að hafa slíkt ræsi, ef
ekki hefði verið borið talsvert vatn í
húsið. - Bekkir úr tré hafa síðan
verið meðfram veggjum, þar sem
menn gátu setið á eða legið.11
Guðmundur Ólafsson, sem vann
að uppgrefti svonefndra Grelutótta á
Eyri á Hrafnseyrargrundum, telur að
jarðhús sem þar fundust hafi verið
baðstofur. Húsin eru mjög ámóta að
gerð og jarðhúsið sem lýst var hér að
framan. Guðmundur bendir á „gríðar-
lega“ stærð ofnsins í öðru jarðhúsinu
(að innanmáli 40 sm breiður og 60 sm
djúpur) og segir hann í engu hlutfalli
við það sem ætla mætti að þyrfti til að
halda eðlilegum hita í jafnlitlu húsi.
Hann telur að þar hafi mátt sitja við
vinnu á daginn en einnig mátt nota
það til gufubaða, þegar svo bar undir.
Hann segir að jarðhúsin á Eyri og í
Hvítárholti taki af allan vafa og sanni
„að jarðhús, ætluð til íveru og gufu-
baða [hafi] verið staðreynd á 10.
Baðsíofur aðskildar
frá öðrum bæjarhúsum
Ýmis rök hníga að því að í fyrstu hafi
baðstofan staðið ein sér, ótengd öðr-
um bæjarhúsum. í sumum tilvikum
kann hún að hafa verið bráðabirgða-
húsnæði fyrir landnema, en síðar
gerö aö baðstofu, er fólk hafði komið
sér fyrir í nýreistum skálum. Aage
Roussell, sem rannsakaði baðstofu-
tótt fornbæjar skammt frá Sandnesi á
Grænlandi, bendir á að ærin ástæða
hafi verið til að byggja ekki baðhúsið
áfast öðrum húsum:
Hið feiknarlega bál í ofninum hefur
gert þaö að hættulegum nágranna
fyrir þau, og að ganga klæðlaus frá
baðhúsinu út í kaldan snjóinn hefur
ævinlega verið ómissandi þáttur í
baðinu.13
Ef litið er í fornritin má finna vís-
bendingar um að baðstofan hafi verið
byggð sérstæð. T. d. segir í Arons-
sögu: „Þat var síð um kveldit, ok váru
menn mettir, en Ormr bóndi var til
baðs farinn, ok var út at ganga til bað-
stofunnar."14
Arnheiður Sigurðardóttir telur lík-
legt að íslenskar baðstofur hafi verið
byggðar sérstæðar á 10. og 11. öld,
eins og algengt var á öðrum Norður-
löndum. Þær hafi verið notaðar sem
gufubaöstofur og eldhætta því verið
töluverð. Arnheiður nefnir m. a. frá-
sögn Eyrbyggju af baðstofu Víga-
Styrs því til stuðnings að baðstofu-
böð hafi tíðkast á söguöld. Þar segir
m. a. frá því er Styr lét „gera bað-
stofu heima undir Hrauni ok var graf-
inn í jörð niðr, ok var gluggr yfir ofnin-
um, svá at utan mátti á gefa, ok var
þat hús ákaflega heitt."15 Arnheiöur
bendir á að í Sturlungu sé orðið
„bað“ og orðasamböndin „ganga til
baðs“ og „ganga frá baði“ svo al-
geng að hægt sé að álykta út frá því
að „baðstofuböð hafi tíðkazt um allt
land á 13. öld.“ Hún segir einnig að
„sú notkun baðstofunnar, sem síðar
varð almenn, þ. e. sem íveruherberg-
is og svefnhúss, eigi að einhverju
leyti rætur að rekja til 13. aldar.“16
Hafi jarðhúsin fyrst í stað verið
bráðabirgðahúsnæði landnema, en
síðar hafi einhverjum þeirra verið
breytt í baðstofur, er eðlilegt að þær
hafi staðið sér. Eldhætta hefur síðan
ráðið því að þær voru ekki byggðar
áfastar öðrum bæjarhúsum. En þetta
átti eftir að breytast.
Baðstofur verða áfastar
öðrum bæjarhúsum
í grein, sem Gísli Gestsson ritar um
þrjár íslenskar miðaldabaðstofur og
eina grænlenska, kemur fram að ís-
lensku baðstofurnar voru áfastar öðr-
um bæjarhúsum, innst í húsaskipan
bæjarins sjálfs.17 Eitt þessara ís-
lensku húsa var bærinn Gröf í Öræf-
um. Hann er talinn hafa farið í eyði
eftireldgos í Öræfajökli 1362.18
Hér höfum við með vissu 14. aldar
bæ með baðstofu áfasta öðrum
húsum. En var sú baðstofugerð ekki
komin fyrr? Svo virðist vera sam-
kvæmt Sturlungu. Af henni má ráða
að baðstofan hafi stundum verið úti-
hús, en oft sambyggð öðrum íveru-
húsum.19 Á Sturlungaöld virðast bað-
stofur hafa verið orðnar algengar og
sjaldnast aðskildar.20
Gröf er elsti þekkti vísir að ganga-
bæ hér á landi. Aukinn fjöldi bæjar-
húsa kallaði á hagkvæma sam-
gönguleið milli þeirra.
Einfaldasta lausnin hefur verið sú
að skipa húsum eftir einni megin
götu, göngunum. íslenski bónda-
bærinn er í rauninni þorp, göngin
þorpsgatan, þorp þar sem sérhvert
hús er eitt herbergi og hvert her-
bergi hús.21
Tilurð gangabæjarins er að ein-
hverju leyti svar við köldu veðurfari og
kann þaö að skýra hvers vegna bað-
stofan varð áföst öðrum bæjarhús-
SAGNIR 53