Sagnir


Sagnir - 01.04.1986, Síða 61

Sagnir - 01.04.1986, Síða 61
Drepsóttir Var plágan pest? Rottur voru ekki til á íslandi fyrr en á 18. öld og þá vaknar spurningin: Gat verið, að pest hefði verið á ferðinni 1402? Örnólfur Thorlacius líffræðingur flutti útvarpserindi um Pláguna miklu fyrir allmörgum árum, þar sem hann lýsti þeirri skoðun sinni og studdi með líffræðilegum rökum, að ekki gæti hafa verið um pest að ræða árið 1402, þar eð engar hefðu verið rott- urnar til þess að bera hana á milli. Taldi hann sennilegra, að önnur drepsótt hefði verið á ferðinni, líklega inflúensa, sem íslendingar hefðu talið vera sömu veiki og gekk í Noregi 1349-51,1 Skömmu síðar flutti Páll Sigurðs- son tryggingayfirlæknir (eldri) erindi í útvarpinu, þar sem hann gat þess til, að það myndi hafa verið lungnapest, sem gekk hér 1402-04.2 Nú vandaðist málið, því að ekki var vitað til þess, að lungnapest kæmi nokkurs staðar upp nema í kjölfar kýlapestar og nánast er óhugsandi, að lungnapestarsjúklingar hafi getað lifað af sjóferð til fslands. Meðgöngu- tími pestar er 1-12 dagar og oftast skemmri en vika, þannig að ósenni- legt er, að skip hefði komist hingað áður en öll skipshöfnin var látin. Jón Steffensen, fyrrverandi lækna- prófessor, reyndi að leysa þessa ráð- gátu í greininni „Pest á íslandi", sem birtist í bók hans Menning og mein- semdir 1975. Þar lýsir hann því, hvernig formagi flóa, sem orðnar eru sneisafullar af sýklum, teppist og þá geta þær ekki sogið upp blóð úr fórn- arlömbum sínum. Við þetta verða þær órólegar, stinga aftur og aftur og dæla þannig sýklasúpunni inn í þann, sem þær eru að ásækja í það og það skiptið. Jón varpar fram þeirri tilgátu, að slíkar „magatepptar flær“ hafi getað leynst í farangri á leið til íslands, því að þær geta lifað lengi utan hýsils, einkum í svölu og röku lofti.3 Flærnar hafi síöan getað sloppið út, þegar far- angurinn var tekinn upp, komist á menn og bitið þá. Þeir hafi þá getað fengið kýlapest og hún breyst í lungnapest hjá einhverjum þeirra og orðið kveikja að lungnapestarfaraldri. Jón bendir einnig á þann möguleika, að í kulda og raka geti sjálfir sýklarnir lifað lengi í fatnaði sjúklinga, sem lát- ist hafa úr lungnapest og þyrlast í vit þeirra, sem hreyfa við honum. Þetta virðist nokkuð langsótt skýr- ing og tilviljunum háð, en einmitt það, að pest virðist aðeins hafa borist hingað tvisvar, styður hana. Annars hefði pestin trúlega komist oftar milli íslands og meginlandsins, því að hún var landlæg bæði í Englandi og Nor- egi eins og síðar verður vikið að. Lýsingar þeirra fáu heimilda, sem til eru, benda líka eindregið til þess, að þær sóttir, sem íslendingar nefndu plágur, hafi verið pest; ofsi þeirra var slíkur, að varla getur verið um annað að ræða. Það virðist því mega slá því föstu, að plágurnar tvær hafi í rauninni verið pest, þótt ekki væru hér rottur til þess að bera hana á milli, en einmitt þetta, að hér voru ekki rottur gerði að verkum, að pestin gat ekki orðið hér landlæg eins og í öðrum löndum Evr- ópu. Hvaðan barst sóttin? Eini samtímaannállinn um pláguna 1402-04 er Nýi annáll. Hann hefur geymst í lélegu afriti og þykir senni- legt, að afritarinn hafi mislesið ýmis- legt í frumritinu, t. d. í frásögninni af komu plágunnartil íslands. Þarsegir: „Item kom út Hval-Einarr Herjólfsson með það skip, sem hann átti sjálfur. .og er því síðan lýst, að með skipinu hafi komið „svo mikil bráðasótt, að menn lágu dauðir innan þriggja nátta . . Með samanburði við Vatnsfjarðar- annál elsta þykir líklegt, að í frumrit- inu hafi staðið: Item kom út í Hvalfirði Einar Herjólfsson . . ., sem kemur heim og saman við það, að Mariu- höfn í Hvalfirði mun hafa verið aðal- kaupstaður landsins um þessar mundir. Það styður líka þessa álykt- un, að Einars Herjólfssonar er víðar getið í Nýja annál og þá án viðurnefn- is. Vatnsfjarðarannáll er frá 17. öld, en mun vera byggður á fornum heimild- um, sem nú eru týndar. Þar er tekið skýrt fram, að skip Einars hafi komið í Hvalfjörð og „var á því skipi sótt mikil, sló sóttinni þegar á landsfólkið, með mannfalli". Fræðimenn hafa ekki verið sam- mála um hvaðan plágan barst til íslands. Þorkell Jóhannesson sagn- fræðingur taldi, að Einar Herjólfsson hefði ekki komið frá Noregi á vegum kaupmanna í Björgvin, þareðtekiðer fram í Nýja annál, að hann hafi átt skipið sjálfur.4 Taldi Þorkell fullvíst, að Englendingar hefðu verið farnir að sigla til (slands 1390-1400 og álykt- aði, að skipseigandi hefði getað feng- ið mun betra verð fyrir vöru sína með því að sigla beint til Englands með skreið heldur en til Björgvinjar. Jón Steffensen telur einnig senni- legast, að sóttin hafi borist frá Eng- landi og nefnir tvennt því til stuðnings. Annars vegar bendir hann á nafngiftina plága, sem hann telur íslendinga hafa tekið beint eftir enska heitinu „plague".5 Hins vegar sé ekki getið um pest í Noregi um þessar mundir nema í Vatnsfjarðarannál, en þar stendur: „1402. Mikil sótt um öll lönd, hafði hún þá gengið um Suður- löndin, um Danmörku og Noreg.“ Þetta telur Jón ekki eiga við rök að styðjast, hins vegar séu heimildir um pest á Englandi í byrjun 15. aldar.6 Björn Þorsteinsson sagnfræðingur hefur aftur á móti lengstum haldið því fram, að plágan hafi borist frá Noregi, vegna þess að siglingar Englendinga hafi ekki hafist fyrr en um 1412 (eða ef til vill 1408). í bók sinni Enska öldin, sem kom út 1970, telur Björn ósennilegt, að plágan hafi komið frá Englandi og vitnar þar m. a. í Vatns- fjarðarannál („mikil sótt um öll lönd“). Telur hann líklegra, að plágan hafi komið frá Björgvin, „þótt smitberinn hafi verið enskur, norrænn eða þýzk- ur að uppruna, en hlaupið milli far- kosta á Björgvinjarvogi".7 Sú skýring er að vísu mjög ósennileg, þegar gangur pestar og sóttnæmi er haft í huga, enda segir Björn í íslenskri miðaldasögu 1978, að plágan hafi borist frá Englandi „með íslenskum farmanni, Einari Herjólfssyni, sem sigldi eigin skipi, en þar syðra gekk Svartidauði 1401 “.8 Tilgangur fræðimanna með þess- um vangaveltum um, hvaðan pestin kom til íslands hefur vitanlega verið sá, að tímasetja nánar, hvenær Eng- lendingar byrjuðu að sækja á ís- landsmið og reyna að komast fram hjá Björgvinjarveldinu í skreiðarsöl- SAGniR 59
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.